قادر باستانی تبریزی در یادداشتی در روزنامه جمهوری اسلامی نوشت: در روزگار ما، رسانه فقط راوی خبر نیست، راه بلد آینده است. اما در ایران، مرز میان آگاهی و تبلیغ چنان درهم ریخته که گاه تشخیص فرق دوغ و دوشاب هم دشوار می شود. رسانه باید یک گام جلوتر از جامعه حرکت کند، افکار عمومی را از گرداب احساسات عبور دهد و چشم مسئولان را به افق های دورتر باز کند. با این همه، بیشتر رسانه ها در نقش آینه قدرت ظاهر شده اند و آنچه صاحبان تصمیم می پسندند بازتاب می دهند، نه واقعیتی را که مردم زندگی می کنند. رسانه های حاکمیتی از واقعیت فاصله گرفته اند و رسانه های مستقل نیز در اثر ملاحظات، به احتیاط دچارند.

حاصل این وضعیت، خلأیی خطرناک در عرصه آگاهی عمومی است. مخاطبِ جویای حقیقت، ناامید از رسانه های داخلی، دل به شبکه های بیرونی می سپارد که با ساده سازی و فریب، منویات شوم خود را پیش می برند. از آن سو، مخاطبان رسانه های حاکمیتی که صداوسیما مهم ترین تریبون آن است وقتی به تدریج نادرستی تحلیل ها را درمی یابند، اعتماد اندک باقی مانده را نیز از دست می دهند. در نتیجه، جامعه به دو بخش بی اعتماد تقسیم می شود؛ آنان که فریب می خورند و آنان که دیگر باور نمی کنند. در بزنگاه های تاریخی، همین بی باوری جمعی است که کشور را از پشتوانه مردمی تهی می سازد.

اخیراً یکی از دوستان روزنامه نگار که در حوزه نمایه سازی مطبوعات ایران فعالیت می کند، بازتاب عملیات طوفان الاقصی را در برخی روزنامه ها گردآورده است. او با کنار هم گذاشتن این تحلیل ها، تصویری روشن از ضعف مزمن رسانه های ما به دست می دهد.

رسانه های حاکمیتی در هیجان خبرهای اولیه از تلفات و خسارت های اسراییل غرق شدند، تحلیل هایی دور از واقعیت به مخاطب دادند و از تحولات میدان جا ماندند. در مقابل، رسانه های مستقل گرچه واقع بین تر بودند، اما از بیم برچسب همراهی با دشمن، با احتیاط و خودسانسوری سخن گفتند.

مرور تیترها و گزارش های روزنامه های منتسب به حاکمیت در روزهای نخست عملیات طوفان الاقصی نشان می دهد، بخش عمده ای از این رسانه ها، تحلیل های نادرست و اغراق آمیز ارائه کردند.

روزنامه کیهان در همان روز با تیتر آزادسازی اراضی اشغالی با هزار کشته و زخمی و بیش از 160 اسیر از درهم شکستن اسراییل نوشت و در شماره های بعد، با عباراتی چون برهم خوردن توازن قوا به نفع مقاومت و آمادگی 300 هزار فلسطینی برای ورود به جنگ همان مسیر را ادامه داد و این عملیات را در مسیر فروپاشی مطلق اسراییل توصیف کرد.

روزنامه وطن امروز، نخستین شماره پس از عملیات را با تیتر ناگهان پیروزی منتشر کرد و در سرمقاله آن، عملیات را آخرالزمان اسراییل خواند و فرو ریختن حصارهای غزه را با فروریختن دیوار برلین مقایسه کرد؛ تحلیلی که با واقعیت های میدانی همخوان نبود.

روزنامه جوان در شماره 16 مهر 1402 با تیتر اسب بازنده در پرتگاه جهنم اسراییل را شکست خورده مطلق توصیف کرد و در شماره 17 مهر با تیتر مهلکه موعود! همان تحلیل را ادامه داد. در شماره 18 مهر، یادداشتی به قلم کبری آسوپار، آغاز حملات اسراییل به غزه را رفتار تکراری صهیونیست ها توصیف کرد که با انبوه جسدهای بی جان مواجه شدند و اسارت فرماندهان ارتش اسراییل می تواند در صورت تلافی به مرگ آنان منجر شود.

روزنامه فرهیختگان نیز ضعف اسراییل را ناشی از نافرمانی مدنی در نیروی هوایی دانست و شکست های اولیه را به فروپاشی درونی ساختار نظامی رژیم نسبت داد.

مجموعه این نمونه ها نشان می دهد، رویکرد رسانه های حاکمیتی بر تأکید بر پیروزی سریع مقاومت و شکست مطلق اسراییل استوار بود. این روند نه تنها تصویر تحریف شده ای از واقعیت به مخاطب ارائه داد، بلکه ظرفیت رسانه برای هدایت افکار عمومی و کمک به تصمیم گیری درست مسئولان را کاهش داد.

در سوی دیگر، رسانه های مستقل هرچند در ظاهر محتاط تر عمل کردند، اما در روزنامه های اعتماد، شرق، جمهوری اسلامی و هم میهن تحلیل هایی منتشر شد که تلاش داشتند فراتر از لحظه بیندیشند و نسبتی منطقی با واقعیت داشته باشند، بدون آنکه مخاطب را گمراه کنند. عباس عبدی در روزنامه اعتماد بر لزوم یافتن راه حل سیاسی پایدار به جای تکیه صرف بر زور تأکید کرد و از فضای دوقطبی و سیاست زده در مواجهه با بحران انتقاد نمود. او همچنین به مسئولان توصیه کرد که تحلیل های جنگی را بر اساس عقلانیت و واقعیت میدانی پایه گذاری کنند.

احمد زیدآبادی در روزنامه هم میهن پیش بینی کرد که دولت راست گرای نتانیاهو ضربه ای شدید به حماس وارد خواهد کرد و احتمال اشغال مجدد نوار غزه را مطرح نمود؛ تحلیلی که چند ماه بعد با واقعیت تطبیق یافت. روزنامه جمهوری اسلامی با ارزیابی واقع بینانه نوشت: گرچه دستاوردهای مقاومت در غزه قابل توجه است، اما نمی توان از پیروزی مطلق سخن گفت و میزان دستاوردها را باید در مقایسه میان آنچه به دست آمده و آنچه از دست رفته سنجید. کورش احمدی هم در روزنامه شرق هشدار داد که تمرکز صرف بر اقدامات نظامی، برای فلسطین دستاوردی نخواهد داشت و احتمال داد اسراییل از این حمله برای توجیه سرکوب گسترده تر استفاده کند. این نمونه ها نشان می دهند رسانه های مستقل، حتی در شرایط فشار و احتیاط، توانستند واقع بینی و آینده نگری را تا حدی حفظ کنند و راهنمایی منطقی برای افکار عمومی و مسئولان ارائه دهند.

مسأله در این است که تحلیل های شعاری رسانه های وابسته به ویژه تفسیرها و تحلیل های کارشناسان دعوت شده به برنامه های صداوسیما و سرمقاله های مطبوعات رسمی در پیام رسان ایتا میان گروه های هوادار دست به دست می گردد و ضریب پیدا می کند. اما با گذشت زمان و آشکارشدن نادرستی این تحلیل ها، همان هواداران متشکل و وفادار، مسأله دار می شوند. آنان گرچه برای حفظ امتیازات و موقعیت های خود، این تردید و تزلزل را پنهان می کنند، اما باورشان به قدرت به تدریج سست می شود و اثر این فرسایش اعتماد، در بزنگاه های تاریخی خود را نشان خواهد داد.

افزون بر این، شاید چنین تحلیل هایی بر تصمیم گیری مسئولان اثر بگذارد و آن ها را از درک واقعیت و اتخاذ تصمیم درست منحرف کند. گرچه برخی بر این باورند که مقامات، رسانه های تُندرو و تحلیل گران تلویزیونی را صرفاً ابزار تهییج هواداران و تبلیغ می دانند و در تصمیم گیری ها چندان به آن ها اعتنا ندارند، اما واقعیت این است که همین فضای تحلیلی یک سویه، ذهن تصمیم سازان را نیز شکل می دهد. البته بسیاری از تحلیل گران رسانه ای و مفسران سیاسی حاکمیتی، خود بهتر از دیگران می دانند واقعیت چیست، اما برای حفظ موقعیت و جلب رضایت بالادستی خود، آگاهانه به تحریف واقعیت تن می دهند. در این معنا، لابد حکایت بادمجان است که هدفش خوشایند مافوق است نه آگاهی مردم، اما نتیجه مشخص و حاصل چنین رویکردی، راندن مخاطب به سمت رسانه های ضدانقلاب است.

هر تحلیل گر سیاسی باید به اعتبار منبع خود بیندیشد و نگذارد رسانه اش بی اعتبار شود. تحلیل باید بر داده های واقعی تکیه کند، نه بر آرزوها و هیجان ها. هنگامی که مسئولان تصمیم گیر از تحلیل های غلط تغذیه شوند، خطای رسانه تنها در تحریف افکار عمومی خلاصه نمی شود، بلکه به فریب حاکمیت نیز می انجامد. رسانه و روزنامه نگار اگر پیش نگر اجتماعی نباشند، جامعه کور می ماند و قدرت سیاسی در تاریکی تصمیم می گیرد.

اکنون بیش از هر زمان دیگری باید نقش رسانه را در مدیریت افکار عمومی بازتعریف کرد. رسانه ای که حقیقت را فدای مصلحت شخصی کند، اعتماد و اعتبارش را از دست می دهد. آنچه امروز نیاز داریم، بازگشت به اصالت حرفه ای روزنامه نگاری است؛ استقلال، دقت و جسارت در گفتن واقعیت.