فرارو آندریاس کریگ تحلیلگر ارشد مسائل قطر در موسسه خاورمیانه

به نقل از میدل ایست آی، حمله سه شنبه اسراییل به قطر مستقیماً قلب روند میانجیگری را هدف گرفت. این دومین حمله به دوحه در کمتر از دو ماه بود و دومین بار که ایالات متحده نتوانست از تعرض به نزدیک ترین متحدش در خلیج فارس جلوگیری کند. اقدامی که هرچند بی پروا طراحی و اجرا شد، اما در واقع حمله ای حساب شده علیه دیپلماسی و ثبات منطقه به شمار رفت. رخداد در لحظه ای حساس رقم خورد؛ درست زمانی که دونالد ترامپ و هوادارانش در جنبش ماگا در اندیشه خروج از منطقه بودند. دونالد ترامپ در واکنش خود درمانده و بی اختیار جلوه کرد؛ چنان که گویی به جای آنکه سگ را به زنجیر بکشد، این دم بود که صاحب را به حرکت وامی داشت. تصویری که در خلیج فارس بیش از هر چیز ضعف و ناتوانی آمریکا را آشکار کرد.

قطر سال ها امیدوار بود نقش میانجی گری اش همان سوییس خاورمیانه سپری برای امنیتش باشد. سیاست دیرینه دوحه بر گفت وگویی اصولی و بی طرفانه استوار بود: دست دادن در یک نشست، مذاکره ای محرمانه در نشستی دیگر؛ همواره با رضایت واشنگتن و در چارچوب منافع آمریکا. فراتر از آن، پایگاه العدید، بزرگ ترین پایگاه ایالات متحده در خاورمیانه چون بیمه نامه ای قطعی برای بقای قطر عمل می کرد. امروز اما این امید به سرابی بی جان تبدیل شده است. دوحه سال ها چنین می پنداشت که جایگاه ویژه اش نزد واشنگتن تضمین می کند آمریکا برای دفاع از آن هر کاری انجام دهد، اما این توهم اکنون فرو ریخته است. واقعیت آن است که این اعتماد پیش تر و در دوره نخست ترامپ آسیب دیده بود؛ زمانی که دولت او ادعای حمایت قطر از تروریسم را پذیرفت و راه را برای محاصره سه ساله ای گشود که امارات، عربستان و بحرین بر دوحه تحمیل کردند.

با بازگشت ترامپ به قدرت، قطر در کمتر از دو ماه دوبار هدف حمله قرار گرفت: نخست در 23 ژوئن از سوی ایران و سپس از جانب اسراییل. سیاست بی طرفی اصولی دوحه که سال ها در خدمت ثبات منطقه ای تعریف می شد، اکنون خود به عاملی برای نشانه رفتن این کشور تبدیل شده است. حمله اخیر همچنین اهانتی آشکار به واشنگتن بود؛ نتانیاهو که سال هاست رؤسای جمهور آمریکا را به عقب می راند، این بار ترامپ را در برابر چشم جهانیان تحقیر کرد.

نشستی که هدف قرار گرفت، در حال بررسی طرح آتش بسی با پشتیبانی آمریکا بود؛ طرحی که استیو ویتکاف با مشارکت نزدیک قطری ها تنظیم کرده بود. اما نتانیاهو بارها نشان داده است که به جنگ بیش از صلح دل بسته است. به این ترتیب، اسراییل عملاً دیپلماسی خودِ ترامپ را نابود کرد؛ سیلی ای بر چهره کاخ سفید و هشداری برای پایگاه اجتماعی ماگا که وعده خروج از جنگ های خارجی را در حال بر باد رفتن می بیند. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به ویژه قطر، تلاش کرده بودند راهی برای خروج آبرومندانه آمریکا از درگیری های بی پایان فراهم کنند، اما نتانیاهو کاری کرد که واشنگتن بار دیگر در همان گرداب فرو رود.

این حمله همچنین ضربه ای مستقیم بر پایه های لرزان توافق نامه ابراهیم بود. پروژه بزرگ عادی سازی روابط میان اسراییل و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بیش از هر زمان دیگری متزلزل جلوه می کند. یکی از مهم ترین میانجی گران خلیج فارس هدف قرار گرفت و حاکمیتش آشکارا پایمال شد، در حالی که دولت آمریکا تنها در جست وجوی واژگانی دست وپا می زد تا در تروث سوشال نقض حاکمیت قطر از سوی اسراییل را محکوم کند. اسراییل اگر روزگاری چمن زنی را استعاره ای برای مهار حماس می دانست، امروز دو سال است که عملاً مشغول شخم زدن باغ همسایه است؛ بی هیچ قاعده و قانونی، بی هیچ خط قرمزی و بدون هیچ نظارتی چنین می کند.

بدتر از همه، آشفتگی در واشنگتن است؛ دولتی که بی سامان و بی اثر به نظر می رسد، حضوری کم رنگ در منطقه دارد و نفوذش بیش از هر زمان دیگری فروکاسته است. اعتبار آمریکا به عنوان حامی امنیت در حال فروپاشی است. از دهه 1990 میلادی تاکنون، رهبران قطر هرگز در تعهد واشنگتن به منطقه تردید نکرده بودند و حتی امید داشتند روابط نزدیک دوحه و آمریکا جایگاه قطر را به سطح متحدی همچون اسراییل ارتقا دهد.

سال ها بود که دوحه همه سرمایه اش را بر روی واشنگتن نهاده بود، اما امروز رهبران قطر ناگزیرند از خود بپرسند: آیا اعتمادشان به اتحاد با آمریکا ساده انگارانه نبود، در حالی که کشورهایی چون امارات با تنوع بخشی به روابط خارجی خود آینده نگری بیشتری نشان دادند؟ اکنون پرسش جدی پیش روی دوحه آن است که آیا خودمختاری راهبردی به ضرورتی اجتناب ناپذیر تبدیل شده است.

روایت های متعددی درباره زمان و منبع هشدارها جریان دارد. اگر روشن شود که هشدار به کاخ سفید درباره حمله را ارتش آمریکا داده و نه شخص نتانیاهو، پیامدهای سنگینی در پی خواهد داشت. نگران کننده تر آنکه گفته می شود قطر زمانی هشدار دریافت کرد که موشک ها پیش تر به هدف اصابت کرده بودند. اینکه اسراییل بدون تأیید رسمی واشنگتن دست به حمله زد، خود نشان می دهد کفه توازن قدرت به طور جدی تغییر کرده است. نتانیاهو دیگر اجازه نمی گیرد؛ او عمل می کند. ترامپ نیز میان انتخاب دشوار میان شرکای عربی حاشیه خلیج فارس و لابی اسراییل گرفتار آمده و تلاش می کند هر دو را راضی نگاه دارد، اما نتیجه چیزی جز آشفتگی و بی اعتباری برای او به بار نمی آورد.

اسراییل به هدف عملیاتی خود دست نیافت؛ رهبران حماس همچنان زنده اند و حتی چهره ای کم فروغ همچون خلیل الحیه ممکن است از دل این بحران به شخصیتی برجسته تبدیل شود. این شکست می تواند به حامیان حماس جسارت بیشتری ببخشد، چرا که خواهند گفت اسراییل حتی در دوحه هم قادر به خاموش کردن آنان نبود. در نتیجه، گروگان های اسراییلی بیش از پیش در معرض خطر قرار گرفته اند. طعنه تلخ ماجرا اینجاست: حمله ای که قرار بود حماس را در هم بشکند، به تقویت آن منجر شد. اسراییل برای بازسازی وجهه خود در واشنگتن، بهار کوتاه خود در خلیج فارس را قربانی کرد.

پیام برای قطر روشن اما تلخ است: واسطه گری منطقه ای سپری برای امنیت نیست و گاه خود می تواند آماج حملات شود. سیاست عمل گرایانه دوحه همچنان معنا دارد، اما دیگر نمی توان امید بست که آمریکا همیشه در قامت حامی حاضر شود. خودمختاری راهبردی دیگر انتخابی لوکس نیست، بلکه ضرورتی حیاتی به شمار می رود. اندیشمندان قطری ناگزیرند مبانی اصلی سیاست امنیتی کشور را از نو مرور کنند. آنچه امروز رخ می دهد پایان یک دوره را آشکار می سازد؛ دورانی که در آن آمریکا رهبر بلامنازع ارکستر خاورمیانه بود، اما اکنون حتی از سوی نوازندگان خود نیز به عقب رانده می شود.

قطر و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس اکنون باید تصمیم بگیرند: همچنان به نغمه آمریکا گوش بسپارند یا ارکستر مستقل خود را با تجمیع توان و منابع تشکیل دهند و به کانونی باثبات در منطقه تبدیل شوند. شاید تنها واقعیت پیش ِرو همان بی ثباتی باشد. قواعد گذشته دیگر کارایی ندارند و در این فضای خالی، کشوری کوچک چون قطر ناگزیر است شیوه های تازه ای برای بقا، میانجی گری و نقش آفرینی جست وجو کند. بی طرفی شاید دیگر ایمن نباشد، اما همچنان می تواند ارزشمند بماند.

در حالی که ترامپ در یافتن جملات مناسب دست وپا می زد، جامعه جهانی آشکارا اسراییل را محکوم کرد و در کنار قطر ایستاد. از اروپا تا جنوب جهانی و جهان عرب، تا نهادهای بین المللی، همگی اسراییل را مسئول این نقض آشکار قوانین بین المللی دانستند. این نشان می دهد که سیاست میانجی گری قطر بیهوده نبوده است.