فرارو- محمد حسن خلیلی؛ رسانه های خارجی بامداد شنبه گزارش دادند رهبران ارمنستان و آذربایجان روز جمعه توافقی را در کاخ سفید با میانجی گری آمریکا به منظور پایان بخشیدن به دهه‎ها اختلاف به امضا رساندند.

به گزارش فرارو؛ این دو کشور منطقه قفقاز جنوبی طبق این توافق مسیری راهبردی به نام دالان زنگزور را ایجاد خواهند کرد، که در توافق رسمی که به امضای طرفین رسیده، طبق اعلام کاخ سفید با نام مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی شناخته خواهد شد. اما از درگیری های دیرینه ارمنستان و آذربایجان چه می دانیم؟

در واقع ریشه درگیری های میان ارمنستان و آذربایجان به منطقه ای به نام ناگورنو قره باغ یا به طور درست تر، قره باغ کوهستانی باز می گردد. می دانیم منطقه قره باغ در اصل از ایالات ایران قدیم بوده که از دوره صفویه و تا پیش از جدایی آن طبق عهدنامه گلستان، بخشی از تقسیمات سیاسی ایران به شمار می رفت.

در پی جنگی که میان ایران در دوران قاجاریه از یکسو و امپراتوری روسیه آن دوران از سوی دیگر شکل گرفت، در تاریخ 24 اکتبر 1813 برابر با دوم آبان 1192 عهدنامه ای به نام عهدنامه گلستان به امضا رسید که طی آن، شماری از مناطق و نیز ایالات آن دوران ایران از جمله گنجه و قره باغ از ایران جدا شده و به روسیه واگذار شدند.

با این حال پیش از این اتفاق و پیش از آنکه بطور رسمی قره باغ طبق عهدنامه گلستان ازایران جدا شود، حدود هشت سال قبل از آن، مقدمات این اتفاق با عهدنامه دیگری به نام عهدنامه کورک چای فراهم شده بود.

عهدنامه کورک چای که به عهدنامه روسیه و قره باغ نیز مشهور است، در واقع میان پاول سیسانوف ، فرمانده نیروهای روسی از یکسو و ابراهیم خلیل خان جوانشیر ، خان خانات قره باغ از سوی دیگر در تاریخ 14 مه 1805 (برابر با 24 اردیبهشت 1184) و در اردوگاه روسیه در حاشیه رود کورک (کورک چای) که فاصله چندانی با گنجه نداشت، به امضا رسید و طی آن، خانات قره باغ به تحت الحمایگی امپراتوری روسیه درآمد.

با فروپاشی امپراتوری نیکلای دوم و شکل گیری انقلاب روسیه در سال 1917 و ظهور دولت هایی مستقل در قفقاز در سالهای آخر جنگ جهانی اول، رقابتی در جهت چیرگی بر قره باغ شکل گرفت و اختلافهای مرزی، قومیتی و تاریخی در کوهستان زنگزور و نخجوان سبب وقوع درگیری های شدیدی میان جمهوری اول ارمنستان از یکسو و جمهوری دموکراتیک آذربایجان شد.

در واقع پس از فروپاشی امپراتوری روسیه، ارمنی ها موفق شده بودند پس از نبردهایی در سال 1918 نخستین دولت ارمنی را در فلات مرتفع ارمنستان و در ایروان شکل بدهند. همچنین در آن سوی ماجرا، پس از فروپاشی امپراتوری روسیه، در تاریخ 28 مه 1918 (6 خرداد 1297) در منطقه آذربایجان، یک جمهوری با نام جمهوری دموکراتیک آذربایجان شکل گرفته بود. این جمهوری ها به دلیل اختلافهای مرزی، قومیتی و تاریخی به ویژه در مناطق کوهستانی قره باغ و زنگزور با یکدیگر درگیر شدند که این درگیری ها از سال 1918 تا 1920 به طول انجامید.

در سال 1920، ارتش سرخ شوروی به قفقاز حمله کرد و جمهوری های قفقاز را مجبور به پیوستن به اتحاد جماهیر شوروی کرد. مناطق مورد مناقشه، از جمله قره باغ، تحت کنترل شوروی قرار گرفتند، اما همچنان محل مناقشه و درگیری های قومیتی باقی ماندند.

در واقع از 27 مارس تا 11 آوریل 1920 ارتش سرخ به آذربایجان جمله کرد و با منحل کردن جمهوری خلق آذربایجان، جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی را شکل داد. همچنین ارتش سرخ از سپتامبر تا نوامبر با یورش به ارمنستان، جمهوری نخست ارمنستان را منحل کرد و جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی را شکل داد.

جمهوری های تازه تأسیس شده شوروی سوسیالیستی ارمنستان و آذربایجان در واقع بخشی از سرزمینهای فتح شده به دست ارتش سرخ بودند که جزو اتحادیه جماهیر شوروی جدید قرار گرفتند.

در زمان زمامداری ژوزف استالین، رهبر اتحاد جماهیر شوروی وی تصمیم به ایجاد ایالت خودمختار ناگورنو قره باغ در زمره جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی گرفت که همین امر نیز اختلاف هایی را موجب شد. پس از آن در طول دهه های بعدی، ارمنی های قره باغ تمایل شدیدی برای اتحاد مجدد با جمهوری ارمنستان که البته موفق نشدند. سرانجام این اختلافات سبب ایجاد درگیری هایی شد که این درگیری ها از فوریه 1988 (سالهای آخر اتحادیه جماهیر شوروی) تا مارس 1994 (یعنی پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی) ادامه یافت که به جنگ اول ناگورنو قره باغ معروف است.

نمایندگان شورای قره باغ در تاریخ 12 ژوئن 1988 میلادی و پارلمان ارمنستان در 15 ژوئن 1988 میلادی قره باغ را جزیی از جمهوری ارمنستان اعلام کردند. جمهوری ارمنستان این تصمیم را با استناد به ماده 70 قانون اساسی اتحاد جماهیر شوروی اتخاذ کرده بود که حق خودمختاری ملت ها و الحاق داوطلبانه آن ها به هر کدام از جمهوری ها را مورد شناسایی قرار داده بود؛ اما در مقابل جمهوری آذربایجان تصمیم پارلمان ارمنستان را نپذیرفت.

این وضعیت همچنان در سالهای پایانی اتحادیه جماهیر شوروی ادامه داشت تا آنکه دو کشور مستقل ارمنستان و آذربایجان در تابستان 1991 از شوروی اعلام استقلال کردند و به کشورهایی مستقل تبدیل شدند.

پس از استقلال ارمنستان و آذربایجان وضعیت اختلاف ها میان دو طرف نه دیگر به عنوان دعوایی داخلی میان دو جمهوری داخل اتحاد جماهیر شوروی، بلکه میان دو کشور استقلال یافته رنگ و بویی تازه به خود گرفت.

اما اوج جنگ به اوایل سال 1992 باز می گردد؛ زمانی که ترکیه نیز به کمک کشور تازه استقلال یافته جمهوری آذربایجان آمد و نیروهایی را برای مبارزه در کنار نیروهای آذربایجان اعزام کرد و کمک کرد تا تمامی مسیرهای ترانزیتی به ارمنستان، از جمله راه کمک های بشردوستانه به این کشور قطع شود. با این حال اما در اوایل سال 1993 نیروهای ارمنستان توانستند هفت منطقه متعلق به آذربایجان که در واقع دور قره باغ قرار داشت را تصرف کنند.

در نهایت آتش بس میان آذربایجان و ارمنستان که در سال 1994 شکل گرفت، سبب شد تا قره باغ در اشغال ارمنستان باقی بماند؛ هرچند آذربایجان همچنان مدعی این منطقه بود.

جنگ دوم قره باغ در سال 2020 در منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی و سرزمینهای اشغال شده اطراف قره باغ که بالاتر به آن اشاره شد، شکل گرفت.

این جنگ نیز 44 روز به طول انجامید که این بار با پیروزی آذربایجان به پایان رسید. در ابتدا درگیری هایی در 27 سپتامبر 2020 (برابر با 6 مهر 1399) در منطقه قره باغ به وقوع پیوست که در پی آن، دوطرف همدیگر را به آغاز این درگیری ها متهم کردند.

در این جنگ که پس از 44 روز نبرد سنگین میان دو طرف با میانجی گری روسیه به پایان رسید، آذربایجان توانست بخش قابل توجهی از مناطقی که پیشتر در دست ارمنستان بود، از کنترل نیروهای ارمنستانی خارج کند. در نهایت در تاریخ نهم نوامبر 2020 (19 آبان 1399) توافق صلحی میان الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان و ولادیمیر پوتین ، رییس جمهور روسیه به امضا رسید تا به تمامی خصومت ها در منطقه ناگورنو قره باغ از فردای روز توافق پایان دهد.

مطابق بندهای این توافق، نیروهای ارمنستانی مجبور شدند تا از مناطقی که در اطراف قره باغ کوهستانی تحت تصرف خود داشتند، تا تاریخ اول دسامبر 2020 خارج شوند و حدود 2000 نیروی حافظ صلح روسیه تحت فرماندهی رستم مرادف برای دست کم 5 سال برای حفظ امنیت دالان لاچین واقع در میان قره باغ کوهستانی و ارمنستان مستقر شوند.

الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان

اما بخشی از توافقی که پس از جنگ دوم قره باغ به امضا رسید، تصریح می دارد که ارمنستان ایمنی حمل و نقل ارتباطی میان نخجوان آذربایجان که خاک ارمنستان میان این منطقه خودمختار با سرزمین اصلی آذربایجان فاصله انداخته را تضمین کند.

حال روز جمعه با توافقی که رییس جمهور آذربایجان با نخست وزیر ارمنستان در حضور ترامپ به امضا رسانید، قرار است کریدور زنگزور در خاک ارمنستان ایجاد شود تا از این طریق، مسیری ارتباطی میان آذربایجان و نخجوان بوجود آید؛ کریدوری که قرار است مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی نامگذاری شود.