مهدی ملک محمدی در یادداشتی در روزنامه هم میهن نوشت: سوال صریح و مشخص است: وضعیت اقتصادی فعلی چه تأثیراتی بر روان مردم ایران می گذارد و از این منظر چه پیامدهایی دارد؟ پاسخ این سؤال را می توان از مکاتب مختلف علم روان شناسی دریافت کرد.

مهم ترین عنصر محافظ سلامت روان از نگاه روان شناسی، عاملیت است. عاملیت به این معناست که فرد احساس کند حاکم زندگی خویش است و در حوزه های زیادی امکان دخل و تصرف دارد و تا حد متوازنی بین جبر و اختیار قرار گرفته و می تواند با شناخت محدودیت های نسبی برای رسیدن به اهدافش تغییراتی در زندگی اش داشته باشد.

عنصر عاملیت در نظریه های گوناگون روان شناسی به صورت های مختلف مورد تأکید و توجه قرار گرفته است، از جمله ریک اسنایدر، روان شناس فقید آمریکایی و نظریه پرداز امید بیان می کند که عاملیت مهم ترین رکن سه ضلعی امید در نظریه اوست و انسان برای داشتن امید ابتدا باید این درک را داشته باشد که امکان دست یابی به هدف را دارد و می تواند مسیر دست یابی به هدف را تعیین کند.

رولو می نیز که یکی از روان کاوان برجسته قرن گذشته بوده است، در کتاب سترگ آزادی و سرنوشت به امر مهم و درمان بخش آزادی انسان می پردازد و بیان می کند که هدف روان درمانی آزادساختن انسان ها از اجبارهای درونی و بیرونی است. زیگموند فروید، بنیان گذار مکتب روان کاوی و دیگر نظریه پردازان روان تحلیلی هم که به صورت های مختلف به اهمیت شناخت انگیزه ها و دفاع های ناآگاه در سلامت روان پرداخته اند، در حقیقت از آزادی و عاملیت انسان دفاع کرده اند.

همچنین دو تن از نظریه پردازان معاصر روان شناسی، دسی و رایان، در نظریه مهم خود با عنوان خودتعیین گری بیان می کنند که انسان به طور طبیعی در تلاش برای رسیدن به سطح بالایی از اشتیاق و انگیزه در مسیر رشد است و دارای سه نیاز بنیادین است: نیاز به شایستگی، نیاز به ارتباط و نیاز به استقلال عمل.

در نهایت هانس سلیه، نظریه پرداز برجسته استرس، بیان می کند که موجود زنده در مقابل فشارها و تهدیدات درک شده سه مرحله هشدار، مقاومت و در نهایت فرسودگی را تجربه می کند. یعنی اگر به هشدار پاسخی مناسب داده نشود و منابع مناسبی برای رفع تهدید ارائه نشود، مرحله مقاومت شکل می گیرد که انسان از تمام منابع موجود خویش استفاده می کند تا تهدیدات به پایان برسد اما اگر این منابع به پایان رسید و تهدیدات و فشارهای درک شده همچنان وجود داشت، مرحله آخر رخ می دهد که فرسودگی و اضمحلال است.

حال که مروری بسیار مختصر و تیتروار بر چند نظریه مهم روان شناسی درباره عاملیت و آزادی انسان داشتیم، باید ببینیم که بر اساس همین نظریه ها اوضاع اقتصادی فعلی چه بر سر انسان ایرانی می آورد.

فرض کنید که شما در یک سازمان دولتی یا خصوصی حقوق بگیر هستید و هر سال حقوقتان به طور میانگین 20درصد افزایش می یابد اما با تورم سالیانه 40 تا 50 درصدی مواجه هستید، یعنی هر سال حداقل سی درصد از کنترل خرج های زندگی عقب می مانید و این ماجرای پُراسترس هر سال افزایش می یابد و انباشته می شود. این عقب ماندگی طبق نظریه هانس سلیه سبب نامتوازن شدن منابع و فشارها شده و شما وارد مرحله مقاومت می شوید.

به عبارت مشخص، اگر شما امکان مدیریت مناسب نیازهای مادی حیاتی خود که می توان به عنوان نیازهای بقا شناسایی کرد مانند اجاره بهای مسکن، هزینه های درمانی، خرید مواد غذایی، خرید پوشاک و هزینه های تحصیلی فرزندان را از دست بدهید، در حقیقت عنصر عاملیت که در ابتدا به آن پرداختیم در ساختار روانی با تهدید مواجه می شود و این درک صورت می گیرد که گویی در یک وضعیت درماندگی قرار گرفته اید که طبق نظریه مارتین سلیگمن، روان شناس برجسته مثبت گرا، آغاز افسردگی است.

حالا اگر بخواهیم نیازهای سطح دوم که به طور طبیعی طبقه متوسط جامعه ایرانی با آن ها شناسایی می شود مانند هزینه های تحصیلات عالی و خودارتقایی، ورزش، سفر، اینترنت، کتاب، تئاتر و سینما را به نیازهای بقا بیافزاییم، متوجه خواهیم شد که چه فشار عظیمی بر طبقه متوسط که عمدتاً حقوق بگیر هستند وارد می شود و چگونه این طبقه نیز مانند طبقه ضعیف هم اکنون در حال مقاومت و در نتیجه ارتزاق از منابع موجود خویش و نادیده گرفتن برخی از نیازها است و خطر از دست رفتن کامل عاملیت و آزادی انتخاب و فرسودگی و درماندگی این دو طبقه را تهدید می کند.

علاوه بر این، بر اساس آموزه های روان شناسی سلامت، پیامد مهم دیگری که در نتیجه فقدان آزادی انتخاب و عاملیت و درماندگی و فرسودگی رقم می خورد بروز و گسترش بیماری های مختلف جسمی و روانی است که هر یک به دلیل هزینه های زیاد درمانی بر فشارهای افراد می افزایند. در حقیقت، آن چه این روزها من و همکارانم در کلینیک های روان شناسی و محیط های مختلف شاهدش هستیم از دست رفتن حس عاملیت در بخش زیادی از مراجعان و مردم است که به عنوان پرچم قرمزی عمل می کند که هشدار بحران را می دهد و این موضوعی نیست که با سخنرانی های متعدد و طویل مسئولان دولتی و وعده ها یا راهکارهای نه چندان مؤثر رفع شود.

اگر به دنبال تاب آوری پایدار در ایرانیان هستیم باید بدانیم که تهدید طولانی مدت مکانیزم بقا و نیافتن یا ندیدن راه خروج از این وضعیت امکان تاب آوری را سلب می کند. تاب آوری آن گاه معنا می یابد که راهکاری عملی و اجرایی با تعیین بازه زمانی مشخص برای خروج از وضعیت تهدید مشخص باشد. ولی مشکل اصلی این است که دولت نیز از فقدان عاملیت رنج می برد و به همین دلیل از هرگونه تصمیم قاطع و گره گشایی ناتوان است.

در حقیقت ما شاهد دولتی هستیم که دارون عجم اوغلو در کتاب راه باریک آزادی، لویاتان کاغذی می نامد و آن را چنین توصیف می کند: قادر به حل مرافعات، اِعمال قانون یا تأمین خدمات عمومی نیست. مهم ترین تأثیر روان شناختی چنین دولت یا لویاتانی سلب بیشتر حس عاملیت و آزادی انتخاب و افزایش درماندگی شهروندان است. زیرا زندگی در ساختاری مشخص با اراده ای قوی و راهبردهای مسئله محور امکان پیش بینی آینده ای مشخص را برای شهروندان فراهم می کند و به همین دلیل وجود قانون و اجرای بدون ملاحظه آن در تمامی ساختارها آرامش بخش است.

ولی لویاتان کاغذی فقط گزارش کننده دغدغه ها و مشکلات است و در برابر افزایش روزانه قیمت ها ناتوان از هرگونه اقدامی است، هرچند وعده های فراوانی برای مدیریت وضعیت به شهروندان می دهد. به همین دلیل است که رییس جمهور و وزرا جزء نفرات اول منتقدان وضع موجودند، بی توجه به آن که پس چه کسی باید راهی برای برون رفت از وضع موجود بیابد و آن را با قاطعیت اجرا کند. بر همین اساس، آن گونه می شود که عجم اوغلو در بخش دیگری از توصیف لویاتان کاغذی می نویسد: خود ضعیف است و جامعه را هم تضعیف می کند.