هفته گذشته اظهارات سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در جمع فعالان اقتصادی اصفهان با واکنش های گسترده ای مواجه شد. عراقچی در این سخنرانی که بخش عمده آن به توضیح های او در مورد ضرورت باز کردن گره های دست و پاگیر داخلی در مقابل اقتصاد اختصاص داشت، گفت: من می دانم تحریم یعنی چه، هزینه های آن را برای کشور می دانم، مشکلات آن را برای کشور می دانم، کسی نگوید عراقچی نمی داند تحریم چیست! اما برکات آن را هم می دانم. با تحریم باید زندگی کرد.

به گزارش هم میهن، این بخش از سخنان عراقچی با واکنش های گسترده ای در رسانه ها و افکار عمومی مواجه شد. محمد طبیبیان، اقتصاددان در واکنشی تند به این اظهارات نوشت: همه می دانیم جناب ایشان و جنابان در شرایط بد تر از این هم می توانند خوب و فربه زندگی کنند. انصافاً از جانب مردم صحبت نفرمایید.

حسین موسویان، دیپلمات پیشین و استاد دانشگاه پرینستون نیز در واکنش به این اظهارات نوشت: تحریم نکبت است. این دیپلمات پیشین 10 ضرر برای تحریم به این شرح برشمرد: افزایش فقر و فلاکت عمومی، کند شدن یا توقف توسعه کشور، افزایش بیکاری، کاهش کیفیت خدمات عمومی، مشکلات در تأمین دارو و تجهیزات پزشکی، افزایش هزینه های زندگی، تشدید مهاجرت نخبگان، سقوط ارزش پول ملی، کاهش تولید ناخالص ملی و نابودی بخش خصوصی .

روزنامه دولت در واکنش افکار عمومی تاکید کرد که این اظهارنظر بخشی تقطیع شده از سخنرانی طولانی عراقچی است. روزنامه ایران نوشت: از میان همه این حرف ها تنها یک جمله برجسته شد که بی مقدمه و بی توضیح، راهش را به تیترها باز کرد: می دانم تحریم برکاتی دارد. همین عبارت، وقتی از بستر اصلی خود جدا شد، طوری بازتاب پیدا کرد که انگار وزیر خارجه در حال نادیده گرفتن فشارها و هزینه های تحریم است.... حرف عراقچی این بود که اگر این توان سازگاری و ابتکار در داخل هم جدی گرفته شود و با موانع اداری خنثی نشود، می تواند از آسیب پذیری اقتصاد کم کند. به نوشته این روزنامه: گفتن برکت تحریم اشاره به همین تجربه ناخواسته بود که تلاش داشت نشان دهد فشار بیرونی هرچند پرهزینه است، گاهی ضعف های قدیمی را عیان و مدیران و ساختارها را ناچار به تغییر مسیر می کند.

عراقچی به عنوان یک دیپلمات کارکشته قطعاً بهتر از هر کسی می داند که انتخاب کلمات و عبارات در سخنرانی ها و اظهارنظرهای عمومی چه اثراتی می تواند داشته باشد. جابه جایی عبارات در کلمات دولتمردان می تواند صلح ها را به جنگ و جنگ ها را به صلح بدل کند. استفاده از توصیف برکت در کنار تحریم بدون تردید باعث بدبینی و بدگمانی مخاطبان می شود.

عباراتی مانند کاسبان تحریم، سال هاست که در میان افکار عمومی و رسانه ها رواج پیدا کرده است و این اظهارات عراقچی برای افکار عمومی بلافاصله یادآوری کسانی است که از تحریم و فشار بر مردم منفعت می برند. عراقچی پس از سفر به اصفهان متوجه واکنش ها به اظهارات خود شد و با انتشار توضیحی در کانال تلگرامی خود، سعی کرد تا نیت خود را از بیان این عبارت روشن تر کند. اما هر اندازه هم که توضیح و توجیه های بیشتری در مورد مفاهیم عمیق مورد نظر وزیر خارجه داده شود، نمی توان بی دقتی و بدسلیقگی در انتخاب این عبارت را پنهان کرد.

بخش دوم جمله عراقچی هم مورد توجه قرار گرفت. اینکه عراقچی تاکید کرد با تحریم باید زندگی کرد سوالی را در افکار عمومی ایجاد کرد که آیا امیدها به رفع تحریم کاملاً از بین رفته است؟ عراقچی در توضیح این عبارت خود نیز می نویسد: نباید جریان تولید، تجارت و پیشرفت کشور را موکول به رفع تحریم کرد و نباید منفعلانه منتظر روزی ماند که شاید تحریم ها برداشته شود.

این اظهارات ناامیدانه در حالی بیان می شود که عراقچی در همان سخنرانی تاکید کرده است که تلاش برای رفع تحریم، مسئولیت دستگاه دیپلماسی است و فراموش نشده است. سوال اینجاست که اگر قرار است مردم ایران و فعالان اقتصادی بیاموزند که با تحریم زندگی کنند، این دورنما تا چه زمانی ادامه دارد؟ آیا زندگی با تحریم سرنوشت محتوم و ابدی مردم ایران است؟ آیا تمام راه ها برای شکستن سد تحریم ها و برداشته شدن فشار از مردم طی شده است و دیگر راهی باقی نمانده است؟

در شرایطی که فشارهای اقتصادی به مردم ایران روزبه روز تشدید می شود، سوال اینجاست که تاب آوری در مقابل فشارها و آموختن زندگی با تحریم تا چه زمانی باید ادامه پیدا کند؟ مسئولان دولت باید توضیح دهند که انتظارشان از جامعه برای تاب آوری و مقاومت تا چه زمانی است. عراقچی در سخنرانی خود می گوید: مشکلات اقتصادی کشور تنها ناشی از تحریم ها نیست؛ فساد، باندهای مافیایی، ضعف های مدیریتی و جهالت ها نیز وجود دارد که نمی توان آن ها را نادیده گرفت. با این حال، تحریم های خارجی هم بخشی از مشکل است، اما به نظر می رسد تلاش جدیدی برای بدتر نشان دادن اوضاع اقتصادی کشور در جریان است.

اما از اشاره به این نکته باز می ماند که بخش بزرگی از فسادها و باندهای مافیایی، خود نتیجه تحریم ها هستند؛ تحریم هایی که بسیاری از اوقات دور زدن آنها مستلزم در نظر گرفتن امتیازهای ویژه برای دورزنندگان تحریم و دور زدن روش های عادی و مرسوم تجارت است. واقعیت این است که برطرف کردن بسیار از فسادها و فروپاشی باندهای مافیایی و ویژه خواری ها خود نیازمند رفع تحریم ها است.

عراقچی در توضیحی که در مورد سخنانش در اصفهان نوشت، برکات تحریم را به عنوان درس هایی که کشور از تحریم ها آموخت توصیف کرد. وزیر امور خارجه نوشت: تحریم به ما آموخت که کشور را نمی توان بر یک ستون واحد اداره کرد؛ نه بر نفت، نه بر چند مسیر محدود، نه بر چند بندر خاص و نه بر تعداد معدودی شریک تجاری. تحریم ما را ناگزیر کرد بزرگ تر بیاندیشیم، گزینه ها را متنوع تر ببینیم و مقاوم تر عمل کنیم؛ به سمت فاصله گرفتن از اقتصاد تک محور نفتی حرکت کنیم، صادرات غیرنفتی را جدی بگیریم، بازارهای جدید را شناسایی کنیم و مسیرهای تازه ای برای تجارت و تعامل اقتصادی بیابیم. از دل همین فشارها، استقلال و بلوغ صنایع مختلف کشور شکل گرفت.

اما این استدلال عراقچی هم چندان با واقعیت موجود همخوانی ندارد. شاید این درس های تئوریک برای وزیر امور خارجه کشورمان تازگی داشته باشد، اما تحریم ها نه تنها باعث متنوع شدن صادرات کشور، متنوع تر شدن شرکای تجاری ایران و بلوغ صنایع نشده، بلکه اثر کاملاً معکوس به جا گذاشته است.

برای مثال آمار تجارت خارجی کشور به وضوح نشان می دهد که در دوران تحریم، شرکای تجاری ایران محدودتر از هر زمان دیگری شده اند و ایران به شکل خطرناکی به تعداد انگشت شماری از کشورها برای مبادلات تجاری وابسته شده است. آمار گمرک ایران در سال 1403 نشان می دهد که حجم تجارت خارجی ایران در سال 1403 به 132 میلیارد دلار رسیده است. از این میان سهم 5 شریک نخست تجاری ایران از تجارت خارجی 98 میلیارد و 300 میلیون دلار بود که معادل 77/5 درصد از کل تجارت خارجی ایران بود.

حدود 63 میلیارد و 300 میلیون دلار از تجارت خارجی کشور در سال گذشته تنها با دو کشور چین و امارات متحده عربی بود که معادل 48 درصد از کل تجارت خارجی کشور را تشکیل می دهد. سال 1396 در دوره رفع تحریم ها تنها 60 درصد از تجارت خارجی کشور با 5 شریک نخست تجاری (چین، امارات متحده عربی، کره جنوبی، عراق و ترکیه) بود و سهم دو شریک نخست تجاری (چین و امارات متحده عربی) از تجارت خارجی کشور 38 درصد بود.

ترکیب کالاهای صادراتی کشور نسبت به گذشته تغییر عمده ای نکرده است و همچنان اقتصاد ایران وابسته به نفت و آنچه به عنوان صادرات غیرنفتی از آن یاد می شود (محصولات پتروشیمی و فرآورده های نفتی) است. شاید بتوان گفت که بسیاری از کالاهای صادراتی غیرنفتی سنتی ایران به دلیل تحریم ها به تدریج در حال حذف شدن از بازارهای جهانی هستند و درآمدهای ارزی کشور (هرچند ناچیز) از محصولات سنتی صادراتی کشور از بین رفته است و نهایتاً این ادعا که تحریم ها باعث بلوغ صنایع ایران شده است نیز چندان با واقعیت سازگار نیست. نه تنها تحریم ها کمکی به صنعت ایران نکرده است، بلکه فقدان سرمایه گذاری کافی در زیرساخت های انرژی در دوران تحریم، باعث شده است تا انرژی مورد نیاز صنایع در بخش بزرگی از سال محدود شود و معدود صنایع نجات یافته از تحریم دچار نوسان در تولید به سبب قطع گاز و برق شوند.

عراقچی تاکید می کند که وزارت امور خارجه در چارچوب برطرف کردن فشارها دو ماموریت را به صورت مکمل و همزمان برای خود تعریف کرده است. از دیدگاه عراقچی ماموریت اصلی رفع تحریم ها و ماموریت دوم بی اثر کردن تحریم ها است. عراقچی توضیح می دهد که تاکیدهایش بر مشکلات و گره های داخلی و ضرورت برداشته شدن موانع تصنعی در داخل کشور، در چارچوب بی اثر کردن تحریم ها است.

تردیدی وجود ندارد که بسیاری از موانع داخلی جلوی توسعه و پیشرفت کشور را گرفته است، اما همانگونه که اشاره شد، بخش بزرگی از این موانع داخلی یا زاییده تحریم ها هستند و یا بر اثر تحریم ها تشدید شده اند. وزارت امور خارجه به عنوان متولی سیاست خارجی کشور باید تمرکز خود را بر همان مسئولیت اصلی، یعنی رفع تحریم ها قرار دهد و مسئولیت برطرف کردن موانع داخلی را به نهادهای مسئول حوزه های مرتبط بسپارد. اگر کم کاری یا اشکالی در عملکرد وزارتخانه های دیگر دولت وجود دارد، دلیل این نمی شود که وزیر خارجه در حوزه فعالیت های غیرتخصصی وارد شود و تلاش کند تا مشکلات بانکی، گمرکی و مقررات را برطرف کند.

حتی کوچک ترین تردید در اینکه تحریم به جز ضرر برای کشور چیزی داشته باشد، حتی تصور کوچک ترین برکت برای تحریم، باعث می شود تا وزارت امور خارجه از ماموریت اصلی خود برای برطرف کردن تحریم ها منحرف شود. نباید خودمان را فریب بدهیم و نیمه پر موهومی برای لیوان خالی تحریم بسازیم. بدون تردید جامعه ایرانی در سال های اخیر با تمام توان در مقابل فشارها و سختی ها مقاومت کرده است و درجه ای باورنکردنی از تاب آوری و تحمل از خود نشان داده است، اما این توقع که این تاب آوری تا ابد ادامه پیدا کند، توقعی نابجا و خطرناک است.