کشف سیاره های فراخورشیدی و نگاه های جدید به آنها در سال 2025 نشان می دهد که علم در شناسایی این سیاره ها تا چه اندازه پیشرفت کرده و چه مقدار از آن هنوز ناشناخته مانده است.

به گزارش ایسنا، تعداد سیاره های کشف شده مورد تایید در ورای منظومه شمسی که توسط ناسا ردیابی شده اند، در سال 2025 از 6000 مورد فراتر رفته است و چندین هزار مورد دیگر نیز در انتظار تایید هستند.

به نقل از اسپیس، این نقطه عطف که تنها سه دهه پس از کشف برنده جایزه نوبل -اولین سیاره در حال چرخش به دور یک ستاره خورشیدمانند در سال 1995- حاصل شد، تا اندازه زیادی نتیجه قدرت شکار سیاره ها توسط تلسکوپ فضایی کپلر (Kepler space telescope) ناسا و ماهواره نقشه بردار سیارات فراخورشیدی گذران یا تس (TESS) است.

این آمار روبه رشد نشان می دهد که دیدگاه بشر نسبت به کهکشان راه شیری چطور به طرز چشمگیری گسترش یافته و جمعیت سیاره ای آن چقدر متنوع شده است.

مشاهدات جدید و بررسی های دقیق تر درباره سیاره های آشنا به جای انعکاس ساختار نسبتاً مسطح و منظم سیاره های منظومه شمسی، سیاره هایی مانند ابرزمین ها، مینی نپتون ها و مشتری های داغ را که هیچ همتایی در منظومه شمسی ندارند و همچنین سیاره های حاضر در مدارهای پیچ خورده را آشکار کرد که ستاره شناسان را به تجدید نظر درباره چگونگی شکل گیری و تکامل سیاره ها وادار می کنند.

با نزدیک شدن به پایان سال 2025، نگاهی به برخی از جذاب ترین، گیج کننده ترین و قانون شکن ترین سیاره های فراخورشیدی می اندازیم که ستاره شناسان در سال 2025 آنها را مطالعه کردند. این سیاره ها نشان می دهند که علم سیاره های فراخورشیدی تا چه حد پیشرفت کرده است و هنوز نکات بسیاری برای یادگیری وجود دارد.

در سال 2025 سیاره های تاتویین مانند (Tatooine-like) بیشتری از داستان های علمی-تخیلی به پایگاه داده سیاره های فراخورشیدی راه یافتند زیرا ستاره شناسان چندین سیاره را شناسایی کردند که به دور دو خورشید می چرخند و گاهی اوقات در پیکربندی هایی دیده می شوند که قوانین اساسی تشکیل سیاره را به چالش می کشند.

به نقل از دیسکاور مگزین، این سیاره ها به ستاره شناسان امکان می دهند تا حرکت سیاره و ستاره های میزبان آن را هم زمان ردیابی کنند و یک آزمایش نادر را درباره چگونگی شکل گیری منظومه های سیاره ای در محیط های ستاره ای دوتایی داشته باشند.

عجیب ترین نوع این سیاره ها در ماه آوریل پدیدار شد. در آن زمان، یک گروه پژوهشی از کشف سیاره 2M1510 (AB) b خبر داد که به دور دو کوتوله قهوه ای می چرخد. این دو کوتوله قهوه ای اغلب ستاره های ناکام نامیده می شوند زیرا آن قدر بزرگ نیستند که هم جوشی هسته ای را آغاز کنند.

این سیاره که در فاصله حدود 120 سال نوری از زمین قرار دارد، به جای این که در امتداد یک صفحه مسطح معمول بچرخد، در بالا و پایین قطب های دو ستاره خود می چرخد. گروه اکتشاف پس از تشخیص یک حرکت رو به عقب غیرمعمول در مدار کوتوله های قهوه ای، وجود این سیاره را با استفاده از تلسکوپ بسیار بزرگ (Very Large Telescope) در شیلی استنباط کردند. این یک سرنخ گرانشی بود و به گفته پژوهشگران، تنها با یک سیاره پنهان و با شیب تند که احتمالاً مدت ها پیش توسط یک عبور ستاره ای به جای خود رانده شده، قابل توضیح است.

یک گروه پژوهشی دیگر، سه سیاره به اندازه زمین را کشف کردند که به دور منظومه دوتایی فشرده TOI-2267 در فاصله 73 سال نوری از زمین می چرخیدند. پژوهشگران با استفاده از داده های تلسکوپ تس دریافتند که هر سه سیاره از مقابل دو ستاره عبور می کنند؛ اگرچه تصور می شود چنین جفت های ستاره ای، محیط های ناپایدار گرانشی برای تشکیل سیاره باشند.

علاوه بر این کشف، دو گروه مستقل نیز سیاره بزرگ HD 143811 (AB) b را شناسایی کردند که سال ها در داده های بایگانی پنهان مانده بود. این سیاره که توسط تصویرگر سیاره جمینای (Gemini Planet Imager) نصب شده روی تلسکوپ جمینای جنوبی در شیلی ثبت شده است، به دور یک منظومه ستاره ای دوقلوی جوان در فاصله ی حدود 446 سال نوری از زمین می چرخد. اگرچه این سیاره تقریباً 6 برابر مشتری است اما تنها 13 میلیون سال قدمت دارد و هنوز با گرمای باقی مانده از زمان تشکیل خود می درخشد.

ستاره های میزبان این سیاره بیگانه هر 18 روز یک بار به دور یکدیگر می چرخند؛ در حالی که خود سیاره یک مدار آهسته و 300 ساله را به دور هر دو طی می کند. تضاد بین یک منظومه دوتایی سریع و یک غول دوردست و سنگین، راز ماندگاری را درباره چگونگی شکل گیری و بقای چنین سیاره بزرگی در این منظومه پیچیده دینامیکی مطرح می کند.

سیاره فراخورشیدی K2-18b پس از ادعاهای جدید مبنی بر احتمال وجود زندگی در آن که به سرعت بحث های علمی را برانگیخت، به یکی از پرسروصداترین سیاره های فراخورشیدی در سال 2025 تبدیل شد.

به نقل از نیو ساینتیست، امیدها برای یافتن حیات بیگانه در سیاره K2-18b به سرعت در حال محو شدن است زیرا به نظر می رسد مشاهدات جدید هیچ مدرک قابل تشخیصی را از زیست مولکولی که پژوهش های پیشین به آن اشاره کرده بودند، نشان نمی دهد. بیشتر دانشمندان موافقند که این نشان می دهد ادعاهای پیشین زودهنگام بوده اند اما یکی از پژوهشگران پروژه پیشین استدلال کرده اند که داده های جدید در واقع شواهد قوی تری را نسبت به مشاهدات پیشین نشان می دهند.

در ماه آوریل، گروهی به سرپرستی دانشگاه کمبریج (University of Cambridge) از کشف قوی ترین شواهد به دست آمده درباره گازهای نشان دهنده ردپای زیستی در جو این سیاره خبر دادند و آن را به تیتر خبرها تبدیل کردند. آنها با استفاده از طیف های جدید عبوری تلسکوپ فضایی جیمز وب به اسن نتیجه رسیدند که داده ها با دی متیل سولفید و احتمالاً دی متیل دی سولفید -گازهایی که روی زمین با زیست شناسی دریایی مرتبط هستند- سازگاری دارند. استدلال آنها این بود که یافته های به دست آمده، این فرضیه را تقویت می کنند که سیاره می تواند از زندگی در جهانی پوشیده از اقیانوس پشتیبانی کند.

با وجود این، سایر پژوهشگران ظرف چند هفته تجزیه و تحلیل مستقل این تفسیر را به چالش کشیدند. یک گروه پژوهشی نشان دادند که گازهای غیرزیستی از جمله پروپین می توانند همان ویژگی های طیفی را بدون استناد به وجود زندگی بازتولید کنند. یک گروه دیگر نتیجه گرفتند که سیگنال تلسکوپ فضایی جیمز وب برای نتیجه گیری قطعی، بیش از حد دارای نویز یا ضعیف است.

این بحث، توجه را به محدودیت های جیمز وب نیز جلب کرد که پیش از کشف سیاره های فراخورشیدی طراحی شده و اکنون برای بررسی یکی از آنها به مرز توانایی هایش رسیده بود.

تجزیه و تحلیل جدید درباره تراپیست-1ای (TRAPPIST-1e)، یکی از هفت سیاره هم اندازه زمین که به دور یک ستاره کوتوله قرمز خنک در فاصله حدود 40 سال نوری از زمین می چرخند، نشان داد که این سیاره ممکن است فاقد جو قابل توجه باشد و این امر، امیدها را برای وجود آب مایع مناسب زندگی در آن پیچیده کرد.

مشاهدات پیشین جیمز وب به وجود متان در جو این سیاره اشاره داشتند و احتمال وجود شیمی پیچیده یا حتی فعالیت بیولوژیکی را افزایش دادند. با وجود این، پژوهش های بعدی نشان دادند که این سیگنال ها احتمالاً توسط ستاره آن آلوده شده اند.

شبیه سازی های رایانه ای نشان دادند که هرگونه متان روی تراپیست-1ای به سرعت توسط تابش شدید فرابنفش از بین می رود و تنها حدود 200 هزار سال دوام می آورد. این زمان به اندازه کافی برای فرآیندهای زمین شناسی جهت جایگزینی آن کافی نیست.

تغییرات سیگنال از زمان عبور تا زمان عبور بعدی نشان می دهند که اگر اصلاً جوی وجود داشته باشد، تشخیص آن بسیار دشوار است و یادآوری می کند که حتی امیدوارکننده ترین سیاره ها نیز می توانند از پاسخ های آسان سرپیچی کنند.

ستاره شناسان در سال 2025 به لطف یک فناوری جدید قدرتمند که برای شکار سیاره های اطراف ستاره های کوچک و سرد طراحی شده است، دیدگاه خود را نسبت به منظومه سیاره ای اطراف پروکسیما قنطورس (Proxima Centauri) -نزدیکترین همسایه ستاره ای خورشید که تنها 4.2 سال نوری از آن فاصله دارد- دقیق تر کردند.

یک طیف نگار جدید با وضوح بالا موسوم به جستجوگر سیاره نزدیک به فروسرخ (NIRPS) که در رصدخانه لاسیلا (La Silla Observatory) در شیلی نصب شده است، اولین نتایج علمی خود را در ماه ژوییه ارائه داد. یک گروه پژوهشی به سرپرستی آلخاندرو ماسکارنیو (Alejandro Mascareño) از موسسه اخترفیزیک جزایر قناری (IAU) در اسپانیا، وجود پروکسیما بی (Proxima b) را که سیاره ای به اندازه زمین است و در منطقه قابل سکونت ستاره خود می چرخد، تأیید کردند و قابلیت های طیف نگار جدید را مورد تأیید قرار دادند. طیف نگار NIRPS وجود یک سیاره کوچکتر به نام پروکسیما دی (Proxima d) را نیز تأیید کرد و به رد احتمال وجود یک سیاره سوم که قبلاً ادعا شده بود، دامن زد.

این نتایج یک نقطه عطف فنی را رقم زدند. ستاره شناسان برای اولین بار به دقت لازم برای شناسایی کشش گرانشی ضعیف سیاره های کوچک و سنگی در اطراف ستاره های کوتوله قرمز رسیدند که بیشتر نور خود را در طول موج های فروسرخ ساطع می کنند و این باعث می شود تجهیزاتی مانند NIRPS در جست وجوی سیاره های شبیه به زمین در بیرون از منظومه شمسی ما ارزشمند باشند.

ستاره شناسان در سال 2025 سیاره های فراخورشیدی نادری را کشف کردند. این سیاره ها آن قدر به ستاره هایشان نزدیک هستند که دنباله های بلندی از مواد دارند. آنها در یک لحظه زودگذر پیش از فروپاشی گرفتار شده اند.

یکی از این سیاره ها موسوم به BD+05 4868 Ab با تلسکوپ تس در فاصله حدود 140 سال نوری از زمین در صورت فلکی اسب بالدار (Pegasus) مشاهده شد. این سیاره هر 30.5 ساعت یک دور کامل به دور ستاره خود می چرخد و در فاصله ای تقریباً 20 برابر نزدیک تر از مدار عطارد به دور خورشید، به دور آن می چرخد. گرمای شدید ستاره ای در چنین فاصله نزدیکی، مواد را از سطح سیاره تبخیر می کند که سپس به فضا جریان می یابند و یک دنباله شعله ور را تشکیل می دهند. این دنباله بسیار بزرگ است و تا 9 میلیون کیلومتر یا تقریباً نیمی از مدار سیاره امتداد دارد.

یک گروه پژوهشی دیگر از تلسکوپ فضایی جیمز وب برای بررسی نوع بسیار متفاوتی از دنباله سیاره ای استفاده کردند که در اطراف مشتری فوق داغ WASP-121b یا Tylos در فاصله حدود 858 سال نوری از زمین قرار دارد. این سیاره به جای پرتاب سنگ، در حال از دست دادن جو خود است. جیمز وب دو دنباله هلیومی بزرگ که تقریباً 60 درصد از مدار سیاره را پوشانده اند، آشکار کرد. یکی از آنها در پشت سیاره قرار دارد و توسط تابش و باد ستاره ای به عقب رانده می شود و یک دنباله پیشرو نادرتر در جلوی سیاره خمیده شده است و احتمالاً توسط گرانش ستاره به سمت داخل کشیده می شود.

ستاره شناسان با استفاده از تلسکوپ فضایی جیمز وب، اتمسفر چسبیده به سیاره ای را یافتند که براساس همه قوانین متعارف باید کاملاً بدون هوا باشد. این سیاره موسوم به TOI-561b یک سیاره کوچک و سوزان از جنس گدازه است که به دور یکی از قدیمی ترین ستاره های کهکشان راه شیری می چرخد و به قدری نزدیک است که سال آن کمتر از یک روز زمینی طول می کشد.

این سیاره که از نظر جزر و مدی قفل شده و یک طرف آن دائماً رو به ستاره اش است، به دمای سطح حدود 1726 درجه سلسیوس می رسد؛ به اندازه ای داغ است که سنگ را ذوب می کند و به اندازه ای قدیمی است که هرگونه جو اولیه باید مدت ها پیش از بین رفته باشد. مشاهدات جیمز وب نشان می دهند که سمت روز سیاره سردتر از حد انتظار برای یک سنگ بدون هواست و نشان دهنده وجود جو قابل توجهی است که شاید میلیاردها سال دوام آورده باشد و گرما را در سراسر سیاره توزیع مجدد کند.

ستاره شناسان در سال 2025 دو لحظه کیهانی را مشاهده کردند که به زندگی یک سیاره پایان می دهد. در یک پژوهش، ستاره شناسان منظره ای بی سابقه را از سیاره ای ثبت کردند که در فاصله حدود 437 سال نوری از زمین در حال شکل گیری است.

این مشاهدات که با تلسکوپ های ماژلان (Magellan Telescopes) در شیلی و تلسکوپ دوچشمی بزرگ (Large Binocular Telescope) در آریزونا انجام شده اند، این سیاره بیگانه را به صورت یک نقطه بنفش کم نور نشان می دهند که درون یک شکاف حلقه شکل در یک قرص غبارآلود اطراف ستاره اش قرار گرفته است. این سیاره در حال شکل گیری موسوم به WISPIT 2b تنها پنج میلیون سال قدمت دارد. با وجود این، در حال حاضر حدود پنج برابر مشتری جرم دارد و اگرچه برای رشد کردن، گرد و غبار و گاز را جمع می کند اما در یک فضای باز در قرص خود قرار گرفته است.

ستاره شناسان مدت هاست که گمان می کنند چنین شکاف هایی نشان دهنده وجود سیاره های تازه متولدشده هستند اما این اولین باری است که یکی از آنها به طور مستقیم در حال کندن مدار خود مشاهده می شود. این گروه پژوهشی یک سیاره دیگر را نیز شناسایی کردند که به ستاره نزدیک تر است و خاطرنشان کردند که این منظومه ممکن است همزمان در حال ساخت چندین سیاره دیگر باشد.

گروه دیگری یک نگاه اجمالی را به بقایای یک ستاره مرده انداختند. مشاهدات کوتوله سفید LSPM J0207+3331، بقایای متراکم یک ستاره بزرگ ازبین رفته در حدود 145 سال نوری از زمین، تخریب مداوم یک یادگار سیاره ای -احتمالاً جرمی به عرض تقریبی 193 کیلومتر- را نشان می دهند که توسط گرانش شدید ستاره از هم پاشیده می شود.

ستاره شناسان با استفاده از تلسکوپ هایی در شیلی و هاوایی، عناصر سنگینی را که اخیراً روی سطح کوتوله سفید رسوب کرده اند، شناسایی کردند. به گفته آنها، نتایج به دست آمده گواهی بر این است که این ذرات در 35 هزار سال گذشته به هم پیوسته اند و ممکن است هنوز هم در حال سقوط به درون باشند.

یافته ها نشان می دهد نیروهای گرانشی که با فروپاشی ستاره تغییر می کنند، می توانند سیاره ها و اجرام کوچک تر باقی مانده مانند سیارک ها را بی ثبات کنند و در نتیجه، به برخورد و پرتاب قطعات به سمت داخل و نابودی آنها منجر شوند.