علی ربیعی و لیلی فلاحتی در یادداشتی مشترک در روزنامه اعتماد نوشتند: سال هاست که درباره جمعیت در ایران سخن گفته می شود؛ اغلب با زبان نگرانی، هشدار و عدد. اما تجربه دو دهه سیاستگذاری به ما نشان داده است که مساله جمعیت، صرفا مساله شمار موالید یا نسبت سالمندان نیست. آنچه امروز با آن روبه رو هستیم، نه یک تغییر، بلکه سه دگرگونی همزمان و درهم تنیده در ساختار و کیفیت جمعیت ایران است و اگر سیاستگذاری فقط یکی از آنها را ببیند، دو لایه دیگر بی صدا آن را خنثی خواهند کرد.

نخست، با دگرگونی کمی جمعیت مواجهیم؛ کاهش مداوم موالید و افزایش سالمندی. امروز ولادت سالانه به زیر یک میلیون رسیده و سهم جمعیت بالای 65 سال از مرز هشت درصد عبور کرده است. ایران رسما وارد مسیر سالمندی شده؛ اما این سالمندی یکدست نیست. در برخی استان ها با الگوی جامعه سالمند روبه رو هستیم و همزمان، در استان هایی دیگر هنوز ساختار جوان غالب است.

ایران به لحاظ جمعیتی، کشوری دو سرعته شده است. اگر این ناهمزمانی دیده نشود، نه می توان سالمندی را مدیریت کرد و نه از ظرفیت جوانی بهره برد. در کنار این، باید به واقعیت نگران کننده سالمندان آینده بدون پوشش پایدار تامین اجتماعی اندیشید. میلیون ها نفر فاقد بیمه پایدارند و این در پیوند با گسترش تجرد و تغییر سبک زندگی - به ویژه برای زنان- ما را در معرض نوعی سالمندی آسیب پذیر قرار می دهد. سیاست جمعیتی، ناگزیر است از هم اکنون با نگاه آینده پژوهانه، به نظام سلامت، تامین اجتماعی چندلایه، عدالت فضایی، شهر دوستدار سالمند و تحول در فرهنگ عمومی سالمندی بیندیشد. اما لایه دوم، دگرگونی کیفی جمعیت است؛ لایه ای که در هیچ جدول آماری دیده نمی شود، اما سرنوشت همه سیاست ها را رقم می زند. تغییر در ارزش ها، نگرش ها، سبک زندگی و منطق زیست نسل های جدید.

نسل های دهه 80 و 90 در جهانی متفاوت از نسل های پیشین رشد کرده اند؛ جهانی مبتنی بر اقتصاد پلتفرمی، اشتغال پروژه ای، زیست دیجیتال و افق های سیال هویت و امنیت. سخن گفتن با زبان دهه های گذشته درباره ازدواج، کار و فرزندآوری، در چنین جهانی، به گسست منجر می شود. واقعیت جوانان NEET -میلیون ها جوانی که نه شاغلند و نه در حال تحصیل- نماد اتلاف پنجره جمعیتی است. نسلی که خود را در تعلیق زندگی تجربه می کند.

در چنین شرایطی، سیاست هایی که صرفا بر وام و مشوق مالی تکیه دارند، بی آنکه با جهان اجتماعی نسل جدید گفت وگو کنند، محکوم به ناکامی اند. بدون درک تغییرات ارزشی و تحولات فرهنگی، مدیریت تغییرات کمی جمعیت ممکن نیست. و اما دگرگونی سوم؛ بعد نوظهور جمعیت: زنان به عنوان سرمایه انسانی استراتژیک. ایران طی دهه های اخیر، جهشی کم نظیر در آموزش عالی زنان تجربه کرده است. ما امروز با نسلی از زنان تحصیلکرده، متخصص و آگاه مواجهیم. با این حال، نرخ مشارکت اقتصادی آنان همچنان در حدود 13 درصد باقی مانده است. به بیان روشن، سرمایه انسانی زنانه را تولید کرده ایم، اما بستر به کارگیری آن را فراهم نکرده ایم. جامعه ای که زنانش را در حاشیه اقتصاد و تصمیم گیری نگه می دارد، نه تنها بخشی از توان تولید ثروت، بلکه بخشی از توان بازتولید امید را نیز از دست می دهد. تصمیم به ازدواج و فرزندآوری، در فضایی که افق شغلی و منزلت اجتماعی مبهم است، به طور طبیعی به تعویق می افتد.

سیاست جمعیتی اگر زن را فقط در نقش مراقبتی ببیند و نه به عنوان شهروند، نیروی کار و کنشگر اجتماعی، عملا علیه اهداف خود عمل می کند. من بر این باورم که تغییرات دهه آینده ایران، تغییراتی زن پایه و زن محور خواهد بود و ما به یک زیست فهمی زنانه در سیاستگذاری نیازمندیم. من معتقدم مساله جمعیت، مساله زندگی قابل زیستن است. مردمی که آینده را تیره می بینند، سرمایه گذاری عاطفی و خانوادگی بلندمدت نمی کنند. در چنین وضعیتی، سیاست جمعیتی بدون ضمیمه فرهنگی و ارتباطی، سیاستی ناقص است. تقویت امید، عدالت و انسجام اجتماعی، شرط موفقیت هر سیاست جمعیتی است.

تداوم سیاست های سلبی، محدودسازی ارتباطات، یکسان سازی سبک زندگی و بی گفت وگویی با نسل ها، پیام هایی متناقض به جامعه می فرستد. از شهروندی که احساس شنیده نشدن و به رسمیت نشناخته شدن دارد، نمی توان انتظار ساختن آینده را داشت. تجربه سیاستگذاری های گذشته به ما نشان داده است که نهادسازی، بودجه و ساختار، بدون اتکای جدی به علوم اجتماعی و تحلیل های علّی دقیق، مساله ای را حل نمی کند. کاهش نرخ باروری از 1.8 در سال 1392 به حدود 1.45 امروز، نشانه ای روشن است. سیاست جمعیتی اگر می خواهد موثر باشد، باید با داده های اجتماعی، فهم تحولات نگرشی، و ارزیابی بی طرفانه پیامدهای اجتماعی سیاست ها بازطراحی شود. بدون فهم انسان ایرانی امروز، عدد جمعیت فردا اصلاح نخواهد شد.