بازار نفت هند در سال های اخیر به یکی از مهم ترین کانون های رقابت میان صادرکنندگان بزرگ انرژی جهان تبدیل شده است. رشد اقتصادی پایدار، افزایش جمعیت، توسعه سریع بخش حمل ونقل و گسترش ظرفیت های پالایشی، نیاز این کشور به واردات انرژی را به طور مستمر افزایش داده و هند را به مقصدی راهبردی برای تولیدکنندگان نفت بدل کرده است.

به گزارش هم میهن، در این میان، ایران تا پیش از تشدید تحریم های بین المللی، یکی از تأمین کنندگان سنتی و قابل اتکای نفت هند بود و سهم قابل توجهی از سبد واردات این کشور را در اختیار داشت. با این حال، تحولات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ اوکراین و اعمال تحریم های گسترده غرب علیه روسیه، معادلات بازار جهانی انرژی و به ویژه بازار نفت هند را به طور بنیادین تغییر داد.

روسیه که بخش عمده ای از بازار سنتی خود در اروپا را از دست داده بود، ناچار شد روزانه حدود 2 تا 3 میلیون بشکه از صادرات نفت خود را به بازارهای جایگزین، به ویژه آسیا، منتقل کند. در این چارچوب، هند با بهره گیری از تخفیف های قابل توجه نفت روسیه و استفاده از سازوکارهای مالی و لجستیکی جایگزین، به بزرگ ترین خریدار نفت روسیه تبدیل شد و در مقاطعی واردات خود را به حدود یک میلیون و 800 هزار بشکه در روز رساند.

این تحول، علاوه بر تغییر الگوی واردات نفت هند، رقابت در بازارهای آسیایی را برای سایر صادرکنندگان، از جمله ایران، به مراتب پیچیده تر و فشرده تر کرد. ورود گسترده نفت روسیه نه تنها فشار قیمتی شدیدی بر بازار وارد کرد، بلکه توازن قدرت چانه زنی را به نفع خریداران هندی تغییر داد و موقعیت ایران را در یکی از مهم ترین بازارهای سنتی خود با چالش های تازه و ساختاری مواجه ساخت؛ چالش هایی که فراتر از قیمت، به حوزه هایی چون اطمینان در عرضه، سازوکارهای پرداخت، لجستیک و دیپلماسی انرژی گره خورده اند.

پس از آغاز جنگ اوکراین، روسیه برای حفظ جریان درآمدهای نفتی و تداوم صادرات، راهبرد خود را به طور جدی بازنگری کرد و بازارهای آسیایی، به ویژه چین و هند، به اهداف اصلی این کشور تبدیل شدند. هند که پیش از این سهم محدودی از نفت خود را از روسیه تأمین می کرد، به سرعت به یکی از بزرگ ترین خریداران نفت روسیه بدل شد.

این تغییر نتیجه مجموعه ای از عوامل کلیدی بود: تخفیف های قابل توجه و رقابتی، تضمین تأمین پایدار و انعطاف پذیری در قراردادها، و استفاده از مکانیسم های مالی و لجستیکی جایگزین از جمله پرداخت با ارزهای محلی و سیستم های حمل ونقل و بیمه غیرغربی. این روند، هند را به بازاری راهبردی برای روسیه تبدیل کرد و هم زمان رقابت را برای سایر صادرکنندگان از جمله ایران تشدید نمود. ورود نفت ارزان روسیه نه تنها فشار قیمتی ایجاد کرد، بلکه شرایط چانه زنی و سهم بازار سایر عرضه کنندگان را نیز به طور محسوسی تحت تأثیر قرار داد.

رفتار هند در این میان نمونه ای روشن از سیاست عمل گرایانه و اقتصادمحور در حوزه انرژی است. دهلی نو بدون ورود مستقیم به ملاحظات ژئوپلیتیکی، از رقابت میان صادرکنندگان نفت ـ به ویژه کشورهای تحت تحریم ـ برای تأمین ارزان تر انرژی بهره برده است. این رویکرد، قدرت چانه زنی هند را افزایش داده و امکان مطالبه شرایط بهتر از فروشندگان مختلف، از جمله روسیه و ایران را برای پالایشگاه های هندی فراهم کرده است.

در چنین فضایی، کشورهای صادرکننده نفت ناچار شده اند برای حفظ سهم بازار خود، افزون بر تخفیف های قیمتی، انعطاف بیشتری در شرایط پرداخت، تحویل و قراردادها نشان دهند. بازار هند به محیطی تبدیل شده است که در آن، صرفاً قیمت تعیین کننده نیست، بلکه توانایی تأمین پایدار، مدیریت لجستیک و انعطاف قراردادی نقش تعیین کننده ای دارد.

علاوه بر رقابت قیمتی و ورود گسترده نفت روسیه، فشارهای سیاسی و دیپلماتیک کشورهای غربی به هند و شرکت های بزرگ پالایشگاهی مانند ریلانس نیز بر تصمیمات خرید نفت تأثیرگذار بوده است. آمریکا، در چارچوب تحریم ها و سیاست های ضدروسی و ضدایرانی، تلاش کرده است تا خریداران آسیایی را از واردات نفت روسیه و ایران محدود کند.

با این حال، هند در عمل گرایی اقتصادی خود، سعی کرده این فشارها را با سازوکارهای مالی جایگزین و انعطاف در خرید نفت مدیریت کند. پالایشگاه هایی مانند ریلانس از تخفیف های روسیه بهره برده و ضمن رعایت الزامات بین المللی، جریان پایدار نفت خود را حفظ کرده اند.

این موضوع نشان می دهد که علاوه بر رقابت قیمتی، روابط دیپلماتیک و فشارهای خارجی نقش مهمی در شکل دهی به بازار نفت هند دارند و می توانند تصمیمات صادراتی ایران را تحت تأثیر قرار دهند.

ورود پرقدرت روسیه به بازار نفت هند، پیامدهای مستقیمی برای صادرات نفت ایران به همراه داشته است. نخست، کاهش نسبی سهم بازار ایران که پیش تر یکی از تأمین کنندگان اصلی پالایشگاه های هندی بود. دوم، افزایش فشار بر قیمت فروش نفت ایران؛ به گونه ای که برای حفظ مشتریان، ارائه تخفیف های بیشتر اجتناب ناپذیر شده و این موضوع حاشیه سود و توان چانه زنی ایران را کاهش داده است. سوم، افزایش وابستگی به تعداد محدودی از خریداران، که ریسک های ناشی از نوسانات تقاضا و تحولات ژئوپلیتیکی را تشدید می کند.

این مجموعه عوامل نشان می دهد که ایران برای حفظ جایگاه خود در بازار هند، ناگزیر از بازنگری در راهبردهای صادراتی و تجاری خود است.

در چنین شرایطی، ادامه رقابت صرفاً بر پایه تخفیف های قیمتی، اگرچه ممکن است در کوتاه مدت سهم بازار را حفظ کند، اما در بلندمدت به کاهش درآمدهای نفتی و افزایش آسیب پذیری اقتصادی منجر خواهد شد. یکی از گزینه های راهبردی، حرکت به سمت قراردادهای بلندمدت و پایدار با خریداران آسیایی است؛ قراردادهایی که فراتر از قیمت، شامل همکاری های سرمایه گذاری، مشارکت در پالایشگاه ها و تبادل فناوری باشد. این رویکرد می تواند ضمن تثبیت سهم بازار، قدرت چانه زنی ایران را افزایش دهد و اثر نوسانات بازار جهانی نفت را کاهش دهد.

گزینه دیگر، تنوع بخشی به بازارهای صادراتی و کاهش وابستگی به چند مشتری محدود است. توسعه روابط انرژی با بازارهای نوظهور در آفریقا، آمریکای لاتین و جنوب شرق آسیا می تواند انعطاف پذیری ایران را افزایش داده و فشار رقابت قیمتی را تعدیل کند.

دیپلماسی انرژی در این شرایط می تواند نقشی کلیدی در مدیریت رقابت و تقویت جایگاه ایران ایفا کند. هماهنگی با تولیدکنندگان منطقه ای، استفاده از ظرفیت های لجستیکی و مالی جایگزین، و کاهش هزینه های مبادله ای از جمله ابزارهایی هستند که می توانند اطمینان خریداران را افزایش دهند. با این حال، واقعیت آن است که بدون حل چالش های ساختاری ناشی از تحریم ها، توان رقابتی ایران همچنان محدود خواهد بود. بنابراین، دیپلماسی انرژی تنها زمانی اثرگذار خواهد بود که در چارچوب یک برنامه جامع، هم راستا با اصلاح زیرساخت ها و توسعه همکاری های بلندمدت تجاری اجرا شود.

ورود گسترده روسیه به بازار نفت هند، نشانه ای روشن از تغییر آرایش قدرت در بازار انرژی آسیا و تشدید رقابت میان صادرکنندگان نفت است. این تحول، ضمن افزایش قدرت چانه زنی خریداران آسیایی، فشار مضاعفی بر صادرات نفت ایران وارد کرده و نشان داده است که راهبردهای سنتی دیگر پاسخگوی شرایط جدید نیستند.

برای ایران، این تحول بیش از آنکه صرفاً یک چالش باشد، هشداری راهبردی است. حفظ جایگاه در بازارهای رقابتی آسیایی مستلزم بازطراحی سیاست انرژی با نگاهی واقع بینانه، منعطف و آینده نگر است؛ سیاستی که بر تثبیت سهم بازار از طریق قراردادهای پایدار، تنوع بخشی به مقاصد صادراتی و تقویت دیپلماسی انرژی استوار باشد. تنها در این صورت است که ایران می تواند ضمن کاهش ریسک های رقابتی، جایگاه خود را در برابر بازیگرانی مانند روسیه حفظ کرده و مسیر توسعه پایدار صادرات نفت و فرآورده های نفتی را هموار سازد.