فرارو- روزانه 10 هزار نفر در سه سرای بازار بزرگ تهران تردد دارند؛ 1000 باب مغازه هم آنجاست. ممکن است نشانه هایی همچون ترک خوردگی دیوارها بر روی این مغازه ها یا غرفه ها و سازه های اطراف دیده شده باشد. اما، هیچ یک از آن ها نمی دانستند که بر روی تونلی 5 کیلومتری راه می روند. اما چرا و چگونه این تونل حفر شد؟

به گزارش فرارو، تصوری که از حفر 5 هزار متر تونل زیر بازار بزرگ تهران، بدون آنکه کسی متوجه شود، شکل می گیرد، بیشتر به صحنه ای از فیلم رستگاری در شاوشنگ شباهت دارد. در این فیلم، اندی دوفرین طی 20 سال به تدریج تونلی برای فرار حفر می کرد و خاک حاصل را در لباس هایش پنهان می ساخت تا هنگام هواخوری در حیاط زندان خالی کند.

حالا اما با اعلام خبر حفاری مخفیانه و غیرمجاز 5 هزار متر تونل در زیر بازار بزرگ، از شیوه انتقال حجم عظیم خاک تا نوع تجهیزات مورد استفاده مورد پرسش قرار می گیرد. آیا ابزار حفاری این افراد، مانند اندی، تنها یک چکش بوده؟ آیا اساسا چنین عملیاتی در قلب یک شهر، آن هم در بازاری شلوغ و پرتردد مانند بازار بزرگ تهران، در سکوت، واقعا امکان پذیر است؟

تفاوت ماجرا اینجاست که اقدام دوفرین به آزادی او ختم می شد و خطری برای جان دیگران نداشت؛ در حالی که حفاری در مرکز شهر می تواند با اقتصاد، بافت اجتماعی و مهم تر از همه جان مردم تهران و شاید حتی فراتر از آن، کل کشور، بازی کند. پرسش اصلی این است که چنین پروژه ای چگونه و با چه پیامدهایی می تواند در سکوت پیش برود؟

تصویری از حفاری غیرمجاز در بازار بزرگ تهران

فریبرز ناطقی الهی، بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله و دکتری مهندسی سازه از دانشگاه کلمبیای آمریکا در گفت وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخته و می گوید: در پایین دست خیابان انقلاب، شرایط خاک آبرفتی است و سطح آب های زیرزمینی در این محدوده بالاست. هرگونه دخل وتصرف در چنین شرایطی می تواند پایداری مناطق اطراف تونل را در شعاعی حدود 500 تا 600 متر تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین این مسئله ای نیست که شهرداری یا وزارت مسکن و شهرسازی بتوانند به سادگی از کنار آن عبور کنند.

فریبرز ناطقی الهی به فرارو می گوید: طبیعتا اگر حدود 5 کیلومتر تونل زیر بازار بزرگ تهران حفر شده باشد، بدون آنکه افرادی در آن محدوده یا در طول مسیر متوجه آن شده باشند، یا بدون اینکه برداشت و خروج حجم عظیم خاک دیده شده باشد، امری غیرعادی است؛ همان طور که اغلب نیز چنین تصوری دارند. به طور حتم نوعی هماهنگی باید وجود داشته باشد.

او ضمن اشاره به این مساله که در مقاطعی ممکن است خاک هایی که از زیر زمین برداشت شده، به سمت پروژه هایی که در طول مسیر و روی سطح زمین فعال بوده اند منتقل و از آنجا خارج شده باشد می گوید: این احتمال وجود دارد که در مسیر، چند پروژه ساختمانی قرار داشته که خاک ها از همان نقاط بیرون برده می شده است. اگر این اقدام به صورت هدفمند انجام شده باشد، می توان گفت شهرداری به این دلیل که پروژه ای بزرگ، مانند یک شاپینگ سنتر وجود داشته و جابه جایی حجم زیادی خاک امری طبیعی به نظر می رسیده، لزوما در جریان قرار نگرفته است؛ هرچند تصور چنین موضوعی کمی دشوار است.

در ادامه او اشاره می کند: دستگاه هایی مانند آب و فاضلاب و شریان های حیاتی نظیر لوله های برق و گاز نیز باید متوجه شکستگی ها و اختلال هایی می شدند؛ به همین دلیل، این مسئله تا حدی تعجب برانگیز به نظر می رسد.

بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله می گوید: در شرایطی که ایران امروز با آن مواجه است، علت این اقدام و حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران، علاوه بر انگیزه های اقتصادی، می تواند دلایل دیگری نیز داشته باشد و هیچ احتمالی را نمی توان بعید دانست. به عنوان مثال، بارها مشاهده شده است که در بازار بزرگ تهران، دیوارهایی که خود به طور ذاتی ضعیف هستند، تراشیده می شوند تا مساحت مغازه ها اندکی افزایش یابد. اینکه آیا این تونل ها برای استفاده به عنوان انبار یا برای مقاصد خاص دیگری حفر شده اند، مشخص نیست؛ اما در هر صورت نیازمند ارائه گزارشی رسمی و بررسی دقیق است.

او اشاره می کند که در تاریخ ایران با نمونه هایی از چنین اتفاقاتی مواجه بوده ایم و ادامه می دهد: به عنوان مثال، در بازدیدی که از بیمارستان امام خمینی در میدان توحید داشتم تا میزان مقاوم بودن آن بررسی شود، مشخص شد تونل هایی در زیر مجموعه وجود دارد که ماشین رو هستند و دو جیپ می توانند هم زمان از کنار یکدیگر عبور کنند. این تونل ها در زمان متفقین حفر شده اند؛ در دوره ای که در ابتدا قصد احداث بیمارستان وجود نداشت و پس از آن تصمیم به ساخت بیمارستان گرفته شد. در حال حاضر نیز گاهی تجهیزات میان ساختمان های مختلف از طریق همین تونل ها جابه جا می شود.

در این راستان اشاره می کند: اینکه این تونل ها به دلایل اقتصادی، نظامی یا هر علت دیگری ساخته شده باشند، اکنون قابل بررسی و کنترل است. اگر فرض بر این باشد که افرادی با چنین سطحی از پنهان کاری و به شکلی حرفه ای دست به این اقدام زده اند، حالا که موضوع آشکار شده است، باید ابعاد مختلف و کم وکیف ماجرا به طور کامل و دقیق مورد بررسی قرار گیرد.

ناطقی الهی می گوید: از همه مهم تر، نگرانی اصلی ما به موقعیت زمین بازمی گردد؛ چراکه در پایین دست خیابان انقلاب، شرایط خاک آبرفتی است و سطح آب های زیرزمینی در این محدوده بالاست. هرگونه دخل وتصرف در چنین شرایطی می تواند پایداری مناطق اطراف تونل را در شعاعی حدود 500 تا 600 متر تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین این مسئله ای نیست که شهرداری یا وزارت مسکن و شهرسازی بتوانند به سادگی از کنار آن عبور کنند. اگر این تونل واقعا حفر شده باشد، بسته به عمقی که در آن قرار دارد، به ویژه اگر در لایه های بالایی زمین باشد، این احتمال وجود دارد که ساختمان های اطراف با مشکلات جدی مواجه شده باشند.

این کارشناس ارشد حوزه ساختمان و زلزله شناس تاکید می کند که بازار تهران به قدری فرسوده است که حتی ترمیم آن مجاز نیست و بهتر است تغییر کاربری برای آن صورت گیرد، حالا نیز او اشاره می کند: هرگونه دخل وتصرف در منطقه آسیب پذیر بازار بزرگ، از نظر سازه ای بسیار نگران کننده است؛ چراکه این بناها قدمت زیادی دارند و عمده مصالح به کاررفته در آن ها سنگ، آجر و ملات هایی است که امروز تا حد زیادی فرسوده و مضمحل شده اند. از سوی دیگر، خاک بستر این محدوده آبرفتی و عمیق است و در مناطق جنوبی تهران حتی با آبرفت هایی تا عمق 150 متر نیز مواجه هستیم. بنابراین هر تغییری در خاک این مناطق می تواند پایداری ساختمان ها را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد.

او می افزاید: اگر واقعا تونلی در زیر بازار بزرگ حفر شده و طول و عمق آن نیز مورد مشاهده و بررسی قرار گرفته است، این پرسش جدی مطرح می شود که چرا ترک های ایجادشده بر روی دیوارها و ابنیه موجود در محدوده بازار مورد توجه قرار نگرفته اند؟ به طور طبیعی، در صورت وقوع نشست ناهمگون، باید در طول مسیر تونل ترک هایی، به ویژه از نوع ترک های قائم، ایجاد شده باشد. شاید لازم باشد اگر محدوده تونل مشخص است، بررسی دقیقی انجام شود تا مشخص شود آیا ترک های قائم در این بستر رخ داده اند یا خیر. در صورت مشاهده چنین ترک هایی، این موضوع نشانه نشست ناهمگون است و به این معناست که باید برای ساختمان های موجود در این محدوده، چاره ای اساسی اندیشیده شود.

در 1000 مغازه ای که هم اکنون بر روی این تونل قرار گرفته اند، حدود 3000 نفر مشغول به کار هستند و طبق برآوردها حدود 5 تا 6000 هزار نفر روزانه در سه سرای آزادی، نادری و زیبا که هم اکنون تحت شعاع این حفاری عظیم هستند رفت وآمد دارند. روی هم حدود 10 هزار نفر روزانه در این محل حضور دارند.

با توجه به تعداد قابل توجه افراد حاضر در بازار، ناطقی الهی خطرات ناشی از این وضعیت را این گونه برآورد می کند که: خطرات انسانی جدی در پی است و این موضوع اصلا جای شوخی ندارد. حتی در شرایط عادی و بدون حفر چنین تونل ها و کانال هایی و بدون هرگونه دخل و تصرف در این ساختمان ها، بازار بزرگ تهران یکی از خطرناک ترین نقاط پایتخت محسوب می شود، به ویژه با توجه به تراکم انسانی بسیار بالای آن.

او می افزاید: اگر آتش سوزی رخ دهد، سیستم گاز دچار اختلال شود یا سیستم برق، که در این منطقه اغلب مهندسی نشده است، با مشکل مواجه شود، همراه با وزن سنگین انبارها، وقوع هر حادثه ای می تواند بسیار خطرناک باشد. اگر این حفاری واقعا انجام شده باشد، وضعیت بسیار جدی است و باید نگران امنیت حدود 1000 باب مغازه و نزدیک به 10 هزار نفر حاضر در این محدوده بود.

این متخصص مهندسی سازه در نهایت می گوید: ما بسیار آدم های بی خیالی شده ایم. همین حالا تبعاتی که برای زلزله محتمل تهران در نظر داریم بسیار سنگین است، چقدر به این تبعات فکر می کنیم که الان برای پهنه 500 متری در 5 کیلومتر بازار بزرگ تهران را فکر کنیم؟ مساله حفر تونل زیر بازار بزرگ تهران تبعات فوری اقتصادی ندارد ولی اگر یکی از این مغازه ها فرو بریزد مشکلات عدیده ای رخ خواهد داد.