در نیمهٔ قرن پانزدهم، در روستایی کوچک میان تپه های سبز توسکانی، کودکی به دنیا آمد که نه شاهزاده بود، نه از خاندان اشراف، و نه کسی گمان می کرد روزی نامش معادل خلاقیت، تأمل و حیرت خواهد شد.

به گزارش عصر ایران، لئوناردو داوینچی در سال 1452، در خانواده ای معمولی و خارج از چهارچوب های رسمی ازدواج، چشم به جهان گشود. اما همین تولد ساده، آغاز زندگی مردی بود که ذهنش هیچ مرزی نمی شناخت و هر چه می دید را به پرسشی تازه تبدیل می کرد؛ مردی که علوم و هنر را نه جدا از هم، بلکه شاخه های یک درخت واحد می دید و عمرش را صرف فهمیدن این درختِ جهان کرد.

کودکی لئوناردو در نزدیکی شهر وینچی گذشت؛ جایی که طبیعت، نخستین مدرسهٔ او بود. رودها، سنگ ها، پرندگان، شکل ابرها و شیارهای تنهٔ درختان همگی برایش زبان داشتند. نوشته های سال های بعدش نشان می دهد که حتی در هفت سالگی هم با چنان دقتی به حرکت آب نگاه می کرد که بعدها دانشمندان قرن بیستم آن مشاهدات را غیرعادی و پیشرو خواندند.

پدرش، پیرو داوینچی، منشی و سردفتر بود و برخلاف بسیاری از خانواده ها، استعداد هنری پسرش را جدی گرفت. همین حمایت باعث شد لئوناردو نوجوانِ کم حرف و درون گرا، به فلورانسِ پُرجوش وخروش فرستاده شود؛ جایی که در آن زمان قلب تپندهٔ رنسانس بود.

وفادارترین همراه جوانی اش نه یک استاد بزرگ، بلکه کنجکاویِ بی پایان بود. با این حال، ورودش به کارگاه اندریا دل وروکیو، واقعه ای تعیین کننده شد.

وروکیو نقاش، مجسمه ساز، زرگر و مهندس بود، و کارگاهش شبیه کارخانه ای از هنر و صنعتِ به هم پیوندخورده. در همان جا بود که لئوناردو تمرین های دقیق نقاشی، نور، آناتومی، و طراحی مکانیکی را آموخت و خیلی زود، از یک شاگرد مستعد به همکار وروکیو در کارگاه تبدیل شد.

روایت مشهوری وجود دارد که وقتی لئوناردو بخش کوچکی از یک تابلو را رنگ زد - فرشته ای در پس زمینه - استاد آن قدر شیفتهٔ لطافت قلم او شد که گفته بود دیگر هرگز نقاشی نمی کنم . واقعی یا افسانه، آن روایت بازتاب حقیقتی است: لئوناردو خیلی زود از مرز شاگردی گذشت.

فلورانسِ دوران لورنزو دِمدیچی، پر از فرصت های هنری بود، اما لئوناردو با روحیاتش - احتیاط، کندی، وسواس و تمایل به آزمایش های عجیب - همواره در حاشیهٔ رقابت های رسمی قرار داشت.

او نه مانند بوتیچلی به سرعت تابلو می کشید، نه مانند دیگر استادان فقط به نقاشی می اندیشید. ذهنش میان نقاشی، مجسمه سازی، معماری، طراحی سلاح، علوم زیستی، هندسه و موسیقی در نوسان بود. از همان زمان، مشکل بزرگ زندگی اش آشکار شد: هیچ کاری کامل به نظرش نمی رسید. تابلوهای نیمه تمام زیادی در این دوره به جا گذاشت، اما در عوض، دفترهایش پر شد از طرح هایی که امروز یکی از گنجینه های تاریخ بشر محسوب می شوند.

در دههٔ 1480، لئوناردو ناگهان مسیرش را تغییر داد. او فلورانس را ترک کرد و به میلان رفت؛ تحت حمایت لودویکو اسفورتزا؛ شاهزادهٔ جاه طلبی که به یک ذهن خلاق نیاز داشت؛ اما نه فقط برای نقاشی. لئوناردو خود را در نامه ای که به دربار نوشت مهندس نظامی، طراح پل های سبک، معمار و… اگر لازم باشد نقاش معرفی کرد. این شاید دقیق ترین تصویر از شخصیتش باشد: هنر برایش بخشی از حقیقت بود، نه تمام آن.

سال های میلان برای لئوناردو شکوفاترین دورهٔ زندگی اش بود. در همین سال ها شام آخر را نقاشی کرد؛ اثری که نه روی بوم، بلکه روی دیوار صومعه ای کشیده شد و با تکنیکی نامعمول.

این تکنیک بعدها باعث شد بخش هایی از اثر تخریب شود، اما در زمان خلقش، شاهکاری بی نظیر بود. ترکیب بندی پیچیده، بازی نور و سایه، و نمایش لحظه ای که عیسی می گوید یکی از شما به من خیانت خواهد کرد ، نشان می داد که لئوناردو بیش از آنکه نقاش باشد، کارگردان روان انسان است. او نه فقط چهره، بلکه واکنش های درونی افراد را روی دیوار می کشید. در یادداشت هایش نوشته بود که نقاش باید لحظه ای را بکشد که روح آشکار می شود.

در همین میلان بود که دفترهای علمی اش را با جدیت بیشتری ادامه داد. او آناتومی را به شکل هنرمندانه ای مطالعه کرد؛ جسد می خرید، کالبدشکافی می کرد، حرکت ماهیچه ها را رسم می کرد و نخستین طرح های دقیق از جنین انسان را کشید. بسیاری از این طرح ها تا قرن نوزدهم منتشر نشدند؛ چون تا آن زمان کلیسا با کالبدشکافی مشکل داشت. اما آنچه امروز از آن یادداشت ها باقی مانده، نشان دهندهٔ ذهنی است که علم را از دل مشاهده بیرون می کشد، نه از کتاب. او در توصیف قلب انسان، به فرم مارپیچی ماهیچه ها اشاره کرده بود؛ نکته ای که دانشمندان مدرن تأییدش کردند.

در کنار علم بدن، لئوناردو شیفتهٔ هیدرولیک بود؛ حرکت آب، جریان ها، گرداب ها و شیوهٔ ساخت سد و کانال. نقشه هایش برای کنترل رودخانه ها و انتقال آب، دهه ها جلوتر از زمانه بود.

همچنین طرح هایی کشید که امروز ماشین پرنده ، چتر نجات ، تانک زرهی ، و دوچرخهٔ اولیه نام گرفته اند. هیچ کدام در زمان او ساخته نشدند، اما روح فناوری مدرن را در خود داشتند. لئوناردو نمونهٔ انسانی بود که پیش از آنکه ابزارِ ساخت چیزی در دسترس باشد، تصورش را ساخته بود.

با سقوط خاندان اسفورتزا و آشفتگی سیاسی میلان، لئوناردو دوباره آواره شد.

جنگ، اروپا را درنوردیده بود و مرد خلاقی که از آرامش کارگاه ها تغذیه می کرد، باید میان شهرها سفر می کرد. به فلورانس بازگشت و در همین دوره بود که یکی از مهم ترین آثار تاریخ هنر را آغاز کرد: مونا لیزا. سال ها روی این تابلو کار کرد؛ بارها دست زد، دوباره تغییر داد، ظریف تر کرد، و آن لبخند ابدی را شکل داد که تا امروز موضوع بحث و خیال است.

لئوناردو برای رسیدن به نرمیِ سایه ها، تکنیکی به نام اسفوماتو را به کمال رساند؛ تغییر رنگ بدون مرز، مانند بخار یا مه. همین روش است که در چهرهٔ مونا لیزا حس زندگی می دهد؛ گویی لحظه ای بعد لبخندش عوض می شود.

اما لئوناردو فقط نقاشِ چهره ها نبود؛ مورخ احساسات بود. او در یادداشت هایش می نویسد: بین نور و تاریکی جایی هست که زندگی در آن پنهان می شود. همین جمله، خلاصهٔ نگاه هنری اش است.

سفرهایش ادامه یافت: خدمت در سزاریا بورجیا در نقش مهندس نظامی، طراحی نقشه های پیچیدهٔ توپوگرافی، و ساخت پروژه های معماری بلندپروازانه. با این حال، هر جا که رفت، پروژه هایش نیمه کاره ماند؛ نه از ناتوانی، بلکه از یورش سیاست، جنگ یا شرایط مالی. دنیا برای ذهن او خیلی کوچک و بی ثبات بود.

در سال 1516، دعوتی سرنوشت ساز دریافت کرد: پادشاه فرانسه، فرانسوای اول، او را به دربار خود فراخواند. شاه جوان عاشق هنر و علم بود و از لئوناردو مانند گنجینه ای ملی مراقبت می کرد. او به لئوناردو خانه ای داد - عمارت کلّو لوچه - که به قصر پادشاه نزدیک بود.

گفته اند که شاه هر روز به دیدن پیرمرد 64 ساله می رفت و با شوق کودکانه ای طرح ها و نقشه هایش را تماشا می کرد. این دوره آرام ترین سال های زندگی لئوناردو بود. از درد دست راست رنج می برد و کمتر می نوشت، اما همچنان طراحی می کرد، به شاگردانش درس می داد و آثار گذشته اش را تکمیل می کرد.

مرگ لئوناردو در سال 1519، پایان یک دانشمند یا نقاش نبود؛ پایان یک نوعِ خاص از انسان بود: انسانی که مرز میان علم و هنر را باور نداشت و فکر می کرد فهم جهان باید از دل مشاهده، تجربه و زیبایی بگذرد. او در لحظه های آخر، دست یکی از شاگردان محبوبش - فرانچسکو ملزی - را گرفت و آرام گفت که عمرش کوتاه تر از آن بوده که بتواند تمام چیزهایی را که در ذهن داشته، بسازد؛ افسوسی متواضعانه، در مردی که تاریخ او را نابغهٔ رنسانس می نامد.

میراث داوینچی فقط در تابلوهای معدودش نیست؛ در شیوهٔ نگاه کردنش است. او جهان را پدیده ای واحد می دید: حرکت پرنده ها را با معماری پل ها مقایسه می کرد؛ چرخیدن آب را با انحنای عضلات انسان؛ نور روی چهرهٔ انسان را با جنس سنگ های کوهستان. در جهانی که علم و هنر به سرعت از هم جدا می شوند، داوینچی یادآور این است که خلاقیت، محصول پیوند این دو است.

داستان او از کودکی در روستای وینچی تا پایان عمر در فرانسه، داستان مردی است که هیچ پایان مشخصی نداشت؛ مثل تابلوهای نیمه تمامش. اما شاید همین ناتمامی راز جذابیت او باشد. انسان هایی که هرگز از پرسیدن دست نمی کشند، هیچ گاه آخرین اثر را نمی سازند؛ آنها فقط مسیرهایی را باز می کنند که نسل های بعدی در آن قدم می گذارند.

لئوناردو داوینچی، مردی که می خواست جهان را دوباره بسازد، نتوانست همهٔ رویاهایش را محقق کند؛ اما جهانی را که می شناختیم، عوض کرد؛ به آهستگی، با نبوغی خاموش، و با ایمانی عمیق به زیباییِ حقیقت. بسیاری معتقدند که داوینچی باهوش ترین انسانی است که تا کنون روی این سیاره زیبا زندگی کرده است؛ باوری که چندان هم بیراه به نظر نمی رسد.