سه ماه پاییز را بدون بارش سپری کردیم تا اینکه در اواخر آذرماه برف و باران کشور ایران را اندکی از بی آبی نجات داد و زمین را قدری سیراب کرد.

به گزارش شرق، دراین میان تالاب های خشکیده آب گیری شدند تا جانی تازه بگیرند. اما آیا این بارش ها کمبود آب تالاب ها را جبران می کند و می توان گفت که تالاب ها به طور کامل آب گیر شدند و حیات دوباره به آن ها بازگشت؟

علیرضا مساح بوانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در پاسخ به این سؤال می گوید خیر! گرچه بعضی از تالاب ها پر از آب شده اند ولی این روند موقتی است و تالاب های کشور احیا نشده اند. بازگشت حیات به تالاب ها مستلزم تأمین حقابه مستمر آن هاست.

او تأکید می کند که بارش های فعلی به عنوان یک مُسکن مقطعی است و با ادامه برداشت های بی رویه از حوضه های آبریز و درنظرنگرفتن حقابه های تالاب ها مشکلات قبلی تالاب ها به زودی بازمی گردد: کل آب قابل تجدید که هر سال با بارندگی وارد کشور می شود، حدود صد میلیارد مترمکعب است. از این میزان حدود 90 میلیارد متر مکعب آب صرف کشاورزی، هفت تا هشت میلیارد متر مکعب صرف شرب و دو تا سه میلیارد متر مکعب صرف صنعت می شود. دراین میان تبخیر از مخازن سدها را نیز داریم. هرساله حدود 105 میلیارد متر مکعب آب مصرف می کنیم و با کسری آب مواجه هستیم که از طریق برداشت از آب های زیرزمینی جبران می شود، به همین دلیل هر سال آب های زیرزمینی افت پیدا می کند .

مساح بوانی، میزان حقابه تالاب های کشور را حدود 11 میلیارد متر مکعب عنوان می کند و می گوید: این میزان حقابه با توجه به اینکه از صد میلیارد متر مکعب آب، 90 میلیارد متر مکعب در کشاورزی و هشت میلیارد متر مکعب در شرب و دو میلیارد مترمکعب در صنعت مصرف می شود، برای تالاب آبی باقی نمی ماند .

او با تأکید بر اینکه مشکل عمده تالاب ها تأمین نشدن حقابه و ورود آلاینده به آن هاست، ادامه می دهد: نباید با یک بارندگی و آب گیرشدن تالاب ها خوشحال باشیم که تالاب ها کاملا پرآب شده اند؛ بلکه باید حقابه های تالاب ها را هرساله در نظر بگیریم و 11 میلیارد متر مکعب را تأمین کنیم. بیش از 90 درصد تالاب های کشور به دلیل تأمین نشدن حقابه، خشک شده اند. از طرفی عمده تالاب های کشور آلوده و سپس خشک شدند که بعد از خشک شدن آلودگی بر جای می ماند؛ بنابراین اگر بخواهیم تالاب ها را حفاظت کنیم، باید ابتدا اصول حفاظت را بدانیم. اساسا برای حفاظت از تالاب باید بتوانیم مدیریت آب در سطح حوضه ای را که تالاب در آن قرار دارد، به درستی انجام دهیم .

مساح بوانی ادامه می دهد: مدیریت آب در حوضه شامل سه بخش اصلی مدیریت آورد آب، مدیریت مصرف آب و مدیریت تقاضاست. در بخش آورد آب، بارندگی هایی که اتفاق می افتد، آوردهایی که به صورت انتقال های بین حوضه می تواند انجام شود، شیرین کردن آب های شور و بارورسازی ابرهاست که پنج تا 10 درصد آوردها را افزایش می دهد؛ بنابراین باید سبدی از آن ها را در نظر داشته باشیم و به اقتضای شرایط از این سبد بهره ببریم .

به گفته او، در بخش مدیریت مصرف و تقاضا، در 50 سال اخیر توجه نشده و سرمایه گذاری مؤثری انجام نداده اند. مشکل اصلی منابع آب کشور و خشک شدن تالاب ها کارنکردن روی مدیریت مصرف و تقاضاست. اگر در بخش مدیریت مصرف و تقاضا سرمایه گذاری و کار می شد، می توانست موجب پایداری وضعیت آب شود و تالاب ها با این وضعیت مواجه نشوند.

دانشیار دانشگاه تهران در ادامه در ارتباط با مدیریت مصرف آب هم توضیح می دهد: با توجه به اینکه بخش کشاورزی 90 میلیارد متر مکعب آب کشور را مصرف می کند، باید روی مدیریت مصرف آب در کشاورزی تمرکز کنیم. در دنیا به ازای هر متر مکعب آبی که به یک محصول کشاورزی اختصاص داده می شود، حدود 2.5 تا سه کیلوگرم محصول به صورت متوسط جهانی برداشت می شود، درحالی که در ایران به ازای هر متر مکعب آب حدود یک کیلوگرم محصول برداشت می شود.

به عبارتی بهره وری آب کشاورزی در ایران کمتر از نصف بهره وری آب در دنیاست. همین وضعیت برای راندمان آبیاری در ایران وجود دارد. یعنی راندمان آبیاری ما حدود 45 تا 50 درصد است، درصورتی که میانگین راندمان آبیاری جهانی بین 60 تا 65 درصد است. یعنی راندمان ما حدود 30 درصد پایین تر از میانگین جهانی است. اگر با سرمایه گذاری دقیق و علمی بر مدیریت مصرف بتوانیم بهره وری را 20 درصد افزایش دهیم، حدود 15 میلیارد متر مکعب آب اضافه خواهیم داشت که برای تالاب ها کفایت می کند و 11 میلیارد مترمکعب حقابه آن ها را پوشش می دهد. به طور کلی هدف اصلی باید مدیریت آب در حوضه باشد .

مساح بوانی، مدیریت تقاضا در بخش آب را مهم تر از دو مورد قبلی می داند و می گوید: مدیریت تقاضا به نوعی پاشنه آشیل مدیریت آب در حوضه های ایران بوده. در بیشتر حوضه ها تقاضای آب مدیریت نشده است. یعنی سیستم مدیریت آب ایران، با سدها و تأسیسات عظیم در بخش عرضه قدرتمند عمل کرده است، اما نقطه ضعف مهلک و آسیب پذیر آن، ناتوانی در کنترل مصرف و مدیریت تقاضاست. همین ضعف است که امروز کل سیستم را به بحران کشانده و تلاش های عرضه محور گذشته را بی اثر کرده است.

در حوضه های آبی ایران، شکست مدیریت تقاضا به وضوح مصداق یافته است؛ به طوری که در حوضه زاینده رود، با وجود کاهش چشمگیر جریان آب، تقاضای فزاینده کشاورزی، صنعتی و شرب، باعث خشکی مزمن رودخانه و تالاب گاوخونی شده است. در حوضه دریاچه ارومیه، توسعه بی رویه باغات و کشاورزی در بالادست (افزایش تقاضا) علت اصلی خشکی دریاچه بود. همچنین در حوضه های کرخه و کارون، با وجود بزرگ ترین سدهای کشور، اختصاص بی ضابطه آب به طرح های کشاورزی و صنعتی (تحریک تقاضا)، منجر به کم آبی پایین دست و نابودی تالاب هایی مانند هورالعظیم شده است. در تمام این موارد، ناتوانی در کنترل و تعدیل تقاضا، نقطه شکست اصلی و عامل تشدید بحران آب بوده است .

به گفته او، بارش های اخیر اگرچه نویدبخش بود، اما درمان موقتی برای بحران عمیق آب و تالاب های ایران است: قلب مشکل، نه کمبود مطلق آب، بلکه مدیریت ناکارآمد آن است. ما در بخش عرضه (سدسازی، انتقال آب بین حوضه ای و…) قوی بوده ایم، اما در کنترل مصرف و مدیریت هوشمند تقاضا، بسیار ضعیف عمل کرده ایم. بخش کشاورزی با بهره وری پایین، سهم عمده ای از آب را می بلعد، درحالی که سهم حیاتی تالاب ها به عنوان ریه های محیط زیست و تعدیل کننده های طبیعی اقلیم، نادیده گرفته می شود. نهایتا می توان گفت راه حل، فراتر از دعا برای باران است. راه نجات تالاب های کشور و حوضه های آبریز ایران، تغییر پارادایم از مدیریت صرفا عرضه محور به مدیریت توأمان عرضه و تقاضا با تأکید جدی بر کنترل مصرف است. تا زمانی که این پاشنه آشیل محافظت و تقویت نشود، بحران آب عمیق تر خواهد شد .