بحران شربت تریاک، آرام و بی صدا آغاز نشد؛ از وقتی درمانگران مقابل وزارت بهداشت تجمع کرده و از اواخر آذرماه هشدارهای شان را رسانه ای کردند، ماجرا هم علنی شد.

به گزارش شرق، 25 آذر، ماجرا شکل علنی تری به خود گرفت. اعتراض جمعی درمانگران اعتیاد نسبت به کمبود شربت تنتور اپیوم توجه ها را به بحرانی جلب کرد که ماه ها در مراکز ترک اعتیاد جریان داشت؛ دارویی که به عنوان پایه درمان نگهدارنده، نقش تعیین کننده ای در تثبیت وضعیت صدها هزار بیمار وابسته به مواد افیونی دارد.

به گفته مسئولان صنفی این حوزه، در بیش از 15 استان کشور سهمیه شربت تریاک یا به طور کامل قطع شده یا به شدت کاهش یافته است؛ سهمیه هایی که هیچ تناسبی با تعداد بیماران تحت پوشش ندارد.

در دل این کمبود، شکافی عمیق میان درمان قانونی و بازار غیرقانونی مواد در حال شکل گیری است. نایب رییس صنف درمانگران اعتیاد استان تهران در گفت وگو با رسانه ها تأکید کرده هزینه درمان نگهدارنده با شربت تریاک برای هر بیمار ماهانه کمتر از دو میلیون تومان است، اما خروج بیمار از چرخه رسمی درمان، او را با هزینه های 15 تا 18 میلیون تومانی در بازار سیاه مواجه می کند؛ بازاری که نه تنها فشار اقتصادی مضاعفی ایجاد می کند، بلکه خطر گرایش به مواد صنعتی پرقدرت مانند فنتانیل را نیز افزایش می دهد.

هم زمان، گزارش های منتشرشده از سوی رسانه های تخصصی حوزه اعتیاد نشان می دهد کاهش شدید تولید تریاک در افغانستان، افت خلوص مواد کشف شده و نبود تأمین پایدار مواد اولیه، وزارت بهداشت را با بحرانی چندلایه در تولید داروهای مبتنی بر تریاک مواجه کرده است.

اما شاید نگران کننده ترین نشانه این بحران، جایی است که درمان از مسیر رسمی خارج می شود. گزارش خبرگزاری تسنیم و روایت هایی که روزنامه اعتماد از زبان صاحبان مراکز ترک اعتیاد منتشر کرده، از پدیده ای پرده برمی دارد که پیش تر تابو محسوب می شد: آموزش یا توصیه غیررسمی برای تهیه شربت تریاک دست ساز به بیماران، صرفا برای جلوگیری از فروپاشی درمان.

هم زمان با تشدید کمبود شربت تنتور اپیوم در مراکز ترک اعتیاد، رییس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور نسبت به پیامدهای گسترده این تصمیم هشدار داده است.

به گفته رییس کانون درمانگران اعتیاد، حذف شربت تریاک پیامدهایی فراتر از حوزه درمان دارد و می تواند به یک بحران اجتماعی و حتی امنیتی بدل شود. او هشدار داده که خروج بیماران از چرخه درمان رسمی، آن ها را به بازار قاچاق سوق می دهد.

کمبود شربت تنتور اپیوم حالا دیگر صرفا یک اختلال مقطعی در زنجیره تأمین دارو نیست؛ بلکه نشانه های یک بحران ساختاری است که آرام آرام از اتاق های درمان اعتیاد به متن جامعه سرریز می کند.

در همین زمینه، علی غلامی، رییس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور، از زنجیره ای از تصمیمات و غفلت های سیاستی سخن می گوید که به باور او، نظام درمان اعتیاد را در آستانه یک عقبگرد تاریخی قرار داده است.

به گفته او، در سال های قبل، برخلاف هشدارها و مخالفت های کارشناسی، سیاست غالب به سمتی رفت که بخش بزرگی از بیماران تحت درمان به سمت شربت تنتور اپیوم هدایت شوند؛ مسیری که در نهایت حدود 600 هزار نفر از نزدیک به دو میلیون بیمار تحت پوشش درمان نگهدارنده را وابسته به این دارو کرد.

غلامی می گوید: از مهرماه امسال، سازمان غذا و دارو به طور ناگهانی اعلام کرد که شربت تریاک ندارد و به همین دلیل هم توزیع آن را متوقف کرد. برخی مراکز دانشگاهی شاید به دلیل ذخایر محدود، حداکثر تا یکی، دو ماه دوام بیاورند، اما واقعیت این است که بسیاری از مراکز از آبان ماه عملا هیچ دارویی دریافت نکرده اند .

او با اشاره به ماهیت بیماران تحت درمان نگهدارنده توضیح می دهد که این گروه، بیمارانی نیستند که بتوانند قطع دارو را برای چند ساعت یا چند روز تحمل کنند.

به گفته غلامی، مصرف نکردن دارو حتی در بازه های کوتاه، آن ها را دچار علائم شدید ترک می کند و در چنین شرایطی، مسیر بازگشت به مصرف مواد تقریبا اجتناب ناپذیر است. از نظر او، پرسش های بی پاسخی دراین میان وجود دارد: چرا سازمان غذا و دارو از یک سال قبل، هم زمان با کاهش کشفیات مواد مخدر و تغییر سیاست های طالبان که منجر به افت تولید در افغانستان شد، پیش بینی لازم را انجام نداد؟ چرا تا میانه امسال، طبق اسناد موجود، داروهای مخدر صادر شده، درحالی که نیاز داخلی کشور تأمین نشده بود؟ و سرنوشت حجم درخورتوجهی از مواد اولیه ای که بنا بر اعلام پلیس و ستاد مبارزه با مواد مخدر، برای دو سال مصرف کشور کفایت می کرد، چه شده است؟ .

غلامی هشدار می دهد که پیامد این تصمیمات، صرفا تغییر الگوی درمان نیست، بلکه تغییر الگوی مصرف است؛ تغییری که می تواند کشور را دست کم دو دهه به عقب بازگرداند: این 600 هزار بیمار با تصمیمات آنی، درمان شان را عوض نمی کنند؛ آن ها مصرف شان را عوض می کنند. اگر دارو به دست شان نرسد، به بازار آزاد می روند. اگر مواد سنتی گران باشد، به سمت مواد صنعتی می روند و اگر بخواهند ارزان تر و سریع تر به اثر برسند، تزریق را انتخاب می کنند .

به گفته رییس کانون درمانگران اعتیاد، برآوردها نشان می دهد خروج بیماران از چرخه درمان دارویی، می تواند صدها هزار بیمار را ناچار به تأمین مواد از بازار غیرقانونی کند؛ بازاری که گردش مالی آن سالانه به ده ها و حتی صدها هزار میلیارد تومان می رسد. در حالی که کل هزینه درمان آن ها با شربت تریاک، رقمی به مراتب کمتر بوده است.

او با اشاره به وضعیت اقتصادی مراکز درمان اعتیاد تأکید می کند که این مراکز، در شرایط اشباع بازار از داروهای قاچاق و تولیدات زیرزمینی، عملا با نیمی از تعرفه واقعی فعالیت می کنند و قطع شربت تریاک، خطر ورشکستگی گسترده را جدی تر کرده است؛ بحرانی که به گفته او، اگر چاره ای برای آن اندیشیده نشود، می تواند به افزایش جرم، خشونت و ناامنی اجتماعی منجر شود.

غلامی همچنین با اشاره به پیامدهای قطع یا اختلال در دسترسی به داروهای درمان نگهدارنده می گوید این وضعیت در عمل به یک چالش جدی میان بیماران و پزشکان تبدیل شده است؛ به گونه ای که در مواردی، پزشکان ناچار شده اند بیماران را به دانشگاه های علوم پزشکی ارجاع دهند.

به گفته او، در ماه های اخیر، سازمان غذا و دارو و دانشگاه های علوم پزشکی که منبع اصلی تأمین این داروها هستند، به یکی از کانون های اصلی تنش میان بیماران مصرف کننده و نهادهای درمانی تبدیل شده اند.

به گفته او، اگرچه توصیه های علمی و پزشکی بر تغییر الگوی درمان تأکید دارد، اما این تغییر در عمل نه ساده است و نه سریع.

در ادامه هشدارهایی که از سوی درمانگران و فعالان حوزه کاهش آسیب درباره پیامدهای کمبود شربت تریاک مطرح می شود، برخی کارشناسان نیز ریشه های این بحران را نه در ماه های اخیر، بلکه در تصمیم نگرفتن های چندساله سیاست گذار جست وجو می کنند.

سعید صفاتیان، تحلیلگر و کارشناس حوزه مواد مخدر، با اشاره به تحولات افغانستان پس از به قدرت رسیدن طالبان می گوید: از همان زمان تسلط طالبان، براساس تجربه سال 2001 و نوع نگاه این گروه به کشت تریاک، انتظار می رفت تولید مواد مخدر در افغانستان کاهش یابد .

به گفته او، طی چهار سال گذشته بارها در گفت وگو با رسانه ها هشدار داده که ستاد مبارزه با مواد مخدر باید برای روزی برنامه ریزی کند که ایران دیگر با کشفیات گسترده تریاک مواجه نباشد.

او تأکید می کند که شربت تریاک، دارویی است که امروز دست کم صدها هزار نفر در کشور تحت پوشش درمان با آن قرار دارند و ماده اولیه آن، تریاکی است که پیش تر از محل کشفیات افغانستان تأمین و به کارخانه های داروسازی تحویل داده می شد. با این حال، به گفته صفاتیان، این هشدارها جدی گرفته نشد.

این کارشناس حوزه مواد مخدر با انتقاد صریح از عملکرد ستاد مبارزه با مواد مخدر می گوید: نهادهایی که کارایی ندارند، یا باید اصلاح ساختاری شوند یا اساسا ادامه فعالیت آن ها محل سؤال است. ستاد مبارزه با مواد مخدر با این حجم از بودجه، نیروی انسانی و ساختار اداری، چرا به این نتیجه نرسید که کاهش تولید و کشفیات تریاک در افغانستان، مستقیما به بحران شربت تریاک در ایران منجر می شود؟ .

او هشدار می دهد که بسیاری از این بیماران، به جای ماندن در مسیر درمان، دوباره به بازار غیررسمی مواد مخدر بازمی گردند: بازگشت این افراد به مصرف مواد مخدر سنتی شاید خوش بینانه ترین سناریو باشد؛ چراکه خطر اصلی، سوق داده شدن آن ها به سمت مصرف شیشه و مواد روان گردان صنعتی است .

او در ادامه، از عملکرد سازمان غذا و دارو نیز انتقاد می کند و می پرسد چگونه نهادی که متولی اصلی حوزه دارو در کشور است، از کاهش مستمر کشفیات تریاک و تبعات آن برای خطوط تولید شربت تریاک بی اطلاع بوده است؟

این کارشناس حوزه اعتیاد همچنین به حساسیت های بین المللی واردات تریاک اشاره می کند و می گوید واردات رسمی چنین ماده ای نه ساده است و نه در اختیار تصمیم داخلی؛ چراکه نیازمند مجوزهای پیچیده بین المللی و تأیید نهادهایی مانند دفتر کنترل مواد مخدر سازمان ملل است. به باور او، طرح ناگهانی این گزینه ها پس از وقوع بحران، نشان دهنده فقدان برنامه ریزی پیشینی است.

به گفته او، هم زمان نشانه هایی جدی از حرکت افغانستان به سمت تولید مواد صنعتی مانند شیشه در گزارش های بین المللی دیده می شود؛ موضوعی که به باور صفاتیان، ایران هنوز هیچ برنامه مشخصی برای مواجهه با آن ندارد.

او هشدار می دهد اگر این روند ادامه پیدا کند، کشور در آینده ای نه چندان دور با بحرانی تازه در حوزه مواد روان گردان مواجه خواهد شد؛ بحرانی که حل وفصل آن، به مراتب دشوارتر از وضعیت کنونی خواهد بود.

او در پاسخ به این پرسش که راه حل عملی برای خروج از وضعیت فعلی چیست؟ می گوید که نخستین اقدام ضروری، پاسخ گویی مستقیم ستاد مبارزه با مواد مخدر است.

او همچنین به سابقه سیاست های درمانی رییس دولت در زمینه مواد مخدر اشاره می کند و می گوید که با توجه به اینکه مسعود پزشکیان در دوره ای به عنوان وزیر و معاون وزیر، ریاست کمیته درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر را برعهده داشته، به خوبی با پیچیدگی های درمان اعتیاد آشناست و همین موضوع، انتظار ورود جدی تر دولت به این پرونده را افزایش می دهد.

به گفته این کارشناس حوزه مواد مخدر، در شرایط فعلی تنها راه حل کوتاه مدت، تأمین قانونی تریاک از مسیرهای بین المللی است: ایران می تواند از طریق دفتر مواد مخدر سازمان ملل و از کشورهایی که به طور رسمی تریاک را برای تولید مورفین در اختیار صنعت داروسازی جهان قرار می دهند، اقدام به خرید محدود و هدفمند کند. برآورد می شود که کشور به حدود 300 تن تریاک مفید نیاز دارد تا بتواند به صورت تدریجی، روند درمان بیماران را مدیریت و هم زمان مسیر جایگزینی درمان را فراهم کند .

صفاتیان در بخش دیگری از صحبت هایش، با اشاره به وضعیت مبهم بازار می گوید: با وجود کمبود رسمی شربت تریاک، همچنان نمونه هایی از این دارو در بازار آزاد مشاهده می شود؛ موضوعی که پرسش هایی جدی درباره مسیر توزیع ایجاد می کند. او توضیح می دهد که مراکز درمانی که پیش تر برای صد بیمار سهمیه دریافت می کردند، اکنون برای 15 یا 20 بیمار دارو می گیرند، اما هم زمان، شربت تریاک در بازار غیررسمی یافت می شود. به گفته این کارشناس، روشن نیست این داروها از کدام مسیر و از چه منبعی وارد بازار آزاد شده اند؛ چراکه به باور او، حجم دارویی که در بازار دیده می شود، نمی تواند صرفا حاصل نشت چند شیشه از مراکز درمانی باشد.

صفاتیان می گوید این تناقض میان کاهش سهمیه مراکز، ادعای کمبود تولید و وفور نسبی در بازار آزاد، معادله ای را شکل داده که بدون شفاف سازی، قابل حل نخواهد بود.

با افزایش انتقادات کارشناسان و فعالان حوزه اعتیاد نسبت به کمبود شربت تریاک و نحوه مدیریت زنجیره تأمین آن، محمد هاشمی، سخنگوی غذا و دارو، در گفت وگویی به تشریح روند مدیریت منابع، پایش بازار و برنامه های کوتاه مدت و بلندمدت پرداخت.

او درباره دلیل نبود ذخیره راهبردی مؤثر توضیح می دهد: موضوع تأمین داروهای مراکز درمان سوءمصرف مواد به صورت مستمر پیگیری می شود و مجموعه ای از اقدامات هماهنگ برای مدیریت شرایط در دستور کار قرار دارد. تمرکز اصلی بر حفظ تداوم خدمات درمانی و پیشگیری از بروز وقفه در روند درمان بیماران است و در همین چارچوب، مسیرهای مختلف تقویت پایداری زنجیره تأمین و مدیریت منابع مورد بررسی قرار می گیرد .

او معتقد است با توجه به ملاحظات موجود در فرایند تأمین برخی داروها، بررسی وضعیت موجودی ها و مسیرهای مختلف تأمین ادامه دارد: رویکرد اصلی ما مدیریت مؤثر منابع و حفظ آرامش و اطمینان در شبکه درمانی است. در همین راستا، رصد بازار و پایش موجودی دارویی به طور مستمر در جریان است و تلاش می شود با هماهنگی دستگاه ها و نهادهای ذی ربط، شرایط به گونه ای مدیریت شود که از بروز اختلال در خدمات درمانی جلوگیری شود .

او همچنین مجموعه اقداماتی را که برای عبور از شرایط فعلی در نظر گرفته شده است، شرح می دهد: تقویت پایداری زنجیره تأمین، پایش مستمر بازار، مدیریت منابع و گفت وگو با نمایندگان حوزه درمان و دبیر انجمن درمانگران سوءمصرف مواد در حال انجام است .

او هدف از این اقدامات را کاهش دغدغه ها، بهبود فرایندها و حفظ ثبات در ارائه خدمات درمانی به بیماران برمی شمارد. به نظر می رسد بحران شربت تریاک، فراتر از کمبود یک داروی درمانی، چالش های ساختاری در نظام مدیریت دارو و درمان اعتیاد را به همراه دارد. استمرار این وضعیت، نیازمند برنامه ریزی راهبردی، پاسخ گویی شفاف نهادهای مسئول و تأمین پایدار منابع برای حفظ سلامت بیماران و ثبات اجتماعی است.