مهدی زارع در اعتماد نوشت: زمین لرزه ویرانگر بم در 5 دی ماه 1382 با بزرگای 6.5 موجب از بین رفتن حدود یک سوم از جمعیت ساکن در شهر بم شد و از این لحاظ یکی از بزرگ ترین فجایع طبیعی در تاریخ معاصر ایران محسوب می شود.

این رخداد نقاط ضعف و نارسایی های ساختاری، سازمانی و عملیاتی جدی را در نظام مدیریت سوانح کشور نشان داد که در آن زمان عمدتا تحت عنوان مدیریت حوادث غیرمترقبه وزارت کشور فعالیت می کرد و مشکلات را به شکلی دردناک آشکار ساخت.

این نارسایی ها در سه مرحله اصلی آمادگی، مقابله (واکنش سریع) و بازسازی واضح بود. از دید نارسایی ها در مرحله آمادگی و پیشگیری مشخص شد که بم عملا فاقد آمادگی های لازم بود. فقدان سامانه اطلاعات مکانی (GIS) و پایگاه داده های جامع از وضعیت جمعیت، زیرساخت ها، نقاط آسیب پذیر و منابع موجود در سطح شهرستان، مساله تصمیم گیری و برنامه ریزی برای نجات و امدادرسانی را به شدت کند کرد.

بم با وجود سابقه لرزه خیزی بالا، دارای بافت فرسوده تاریخی و ساخت و سازهای غیرمهندسی زیادی بود. عدم اعمال استانداردها و مقررات ساختمانی در سطح وسیع، عامل اصلی تبدیل یک پدیده طبیعی به یک فاجعه عظیم انسانی شد. نبود مراکز منطقه ای ذخیره سازی کافی برای اقلام امدادی و زیستی در نزدیکی منطقه آسیب دیده، باعث تأخیر در رسیدن کمک های اولیه شد.

از سوی دیگر نارسایی ها در مرحله مقابله و واکنش سریع بزرگ ترین انتقادات به نحوه مدیریت در ساعات و روزهای اولیه پس از زلزله بم را موجب شد. در 36 ساعت اول فقدان مدیریت یکپارچه در فرماندهی میدان مهم ترین و حیاتی ترین مشکل بود.

هر سازمان (سپاه، ارتش، هلال احمر، نیروهای محلی، سازمان های بین المللی) بر اساس رویه های خود عمل کرد. در نتیجه موازی کاری، تداخل ماموریت ها وعدم تخصیص بهینه منابع، منابع موجود را نیز بسیار به هدر داد.

تخریب زیرساخت های مخابراتی و نبود شبکه های جایگزین قوی، باعث قطع ارتباط میان تیم های امدادی شد و ارسال اطلاعات دقیق از صحنه به ستادهای تصمیم گیری را مختل کرد. مشخص نبودن مرز دقیق وظایف نیروهای نظامی و نیروهای امدادی تخصصی مانند هلال احمر در عملیات جست وجو و نجات موجب نارسایی در عملیات جست وجو، نجات و امداد شد.

تأخیر در رسیدن کمک ها به دلیل تخریب راه ها و فرودگاه ها در ساعات اولیه (و سپس شلوغی فرودگاه)، موجب شد تا کمک ها با تأخیر حیاتی به برخی از بازماندگان برسد و زمان طلایی نجات (Golden Hour) برای آن ها از دست برود.

مدیریت نامناسب تدفین اجساد به دلیل تعداد بسیار زیاد قربانیان وعدم آشنایی گروه هایی که صرفا با علاقه و شجاعت و فداکاری به صحنه آمده بودند ولی به لحاظ تخصصی با مساله تدفین درست اموات آشنایی نداشتند، موجب شد تا بهشت زهرای بم 4 روز بعد از تدفین ابتدایی اجساد، مجددا توسط گروه اعزامی از بهشت زهرای تهران حفر شود و گورهای دسته جمعی این بار با شیوه درست ساماندهی شده و اجساد دوباره دفن شوند.

به همین ترتیب مدیریت نگهداری، شناسایی و تدفین اجساد با سرعت کافی انجام نشد، که خود یک بحران ثانویه بهداشتی و روانی ایجاد کرد. نارسایی در مدیریت لجستیک و انبارداری با هرج و مرج در توزیع و ورود سیل آسای کمک های داخلی و بین المللی به فرودگاه و جاده ها، بدون سیستم انبارداری و توزیع مدیریت شده، منجر به انباشت کمک ها در یک نقطه (مثل فرودگاه) و در مقابل، کمبود و سوءتوزیع در مناطق دورتر شد.

نارسایی ها در مرحله بازسازی و بازتوانی نیز مشاهده شد. تصمیم گیری های غیرمتمرکز در فاز بازسازی، تصمیم گیری ها را گاه با تغییرات ناگهانی و تعارض در دیدگاه های نهادهای مختلف (بنیاد مسکن، سازمان مدیریت و برنامه ریزی، وزارت مسکن، استانداری) همراه کرد که روند برنامه ریزی بلندمدت را کند کرد.

طولانی شدن روند بازسازی با تحولات سیاسی بعد از زلزله بم همراه شد. دولت خاتمی یک سال و نیم پس از زلزله بم جای خود را به دولت احمدی نژاد داد و تحولاتی که دولت جدید در زیر و رو کردن بوروکراسی اداری ایران ایجاد کرد، دامن بازسازی بم را نیز گرفت.

با این حال دولت احمدی نژاد در شهریور 1386 پایان بازسازی بم را اعلام کرد ولی تبعات عواقب اجتماعی و روانی زلزله بم تا سال ها بعد ادامه یافت. عدم تثبیت سریع طرح های جامع توسعه شهری برای بم جدید، باعث سردرگمی وعدم هماهنگی در بازسازی شد.

زمین لرزه بم 1382 نشان داد که نظام مدیریت سوانح در ایران بسیار واکنشی، بسیار ضعیف در آمادگی و فاقد ساختار فرماندهی یکپارچه و اقتدار لازم برای هماهنگی در شرایط اضطرار ملی بوده است. همین نارسایی ها، به یکی از دلایل اصلی برای تأسیس رسمی سازمان مدیریت بحران کشور (1387) و بازنویسی قوانین جامع در سال های بعد تبدیل شد.

در قانون مدیریت بحران کشور که در سال 1398 تصویب و ابلاغ شد رویکرد مدیریت جامع بحران شامل چهار مرحله اصلی: پیشگیری (کاهش ریسک)، آمادگی و افزایش توان جامعه در انجام مراحل مدیریت سانحه، مقابله (شامل اقدامات و خدمات اضطراری پس از وقوع سانحه و دست آخر بازسازی و بازتوانی (برای بازگرداندن وضعیت به حالت عادی) است.

سازماندهی این مراحل بر عهده سازمان مدیریت بحران کشور (به عنوان مجری اصلی) گذاشته شد و وظایف مشخص برای قوای سه گانه و کلیه دستگاه های دولتی، عمومی، غیردولتی، نیروهای نظامی و انتظامی گذاشته شد. شوراهای هماهنگی مدیریت بحران در استان ها (به ریاست استاندار) و شهرستان ها (به ریاست فرماندار) گذاشته شد.

با این حال مشکل مدیریت بحران در کلان شهرها - به ویژه در تهران- همچنان و حتی پس از اجرایی شدن مفاد این قانون باقی است. مساله بزرگ آن است که هیچ سابقه ای در رخداد سانحه ای بزرگ مانند یک زلزله شدید در کلان شهرهای پر جمعیت نداریم و اساسا منابع انسانی و زیرساختی ما برای مدیریت چنین رخدادهایی تعریف نشده و آماده نیست.

این چالش بزرگی است که باید در سازمان مدیریت بحران کشور به صورت جدی بدان پرداخته شود. اولین گام در چنین مسیری دعوت از همه توان تخصصی و علمی ایرانیان که دل در گرو ایران دارند برای سامان دادن وضع مدیریت سانحه محتمل بزرگ در تهران و کلان شهرهاست. این کار با شیوه های تاکنون اعمال شده عملا غیر ممکن یا بسیار مشکل است.