فرارو- دریای خزر که همواره به عنوان بزرگ ترین دریاچه جهان و منبع حیاتی آب و معیشت برای کشورهای حاشیه آن شناخته می شود، این روزها با ناترازی جدی آب مواجه است و در آستانه بحران قرار گرفته. کاهش بارش ها در استان های شمالی ایران، کم شدن ورودی از سوی رودخانه ها و احتمالا تاثیر سدسازی ها در حوضه ولگا، همه به کاهش منابع آبی این دریاچه دامن زده اند. همزمان، جریان تازه ای از مهاجران اقلیمی به سواحل شمالی ایران فشار مضاعفی بر زیرساخت های محدود این مناطق وارد کرده است.

به گزارش فرارو، مساله ناترازی آب دریای خزر موضوعی تازه نیست و عقب رفت آن حتی بدون بررسی های علمی قابل مشاهده است. با این حال، توجه ها بار دیگر به این بحران جلب شده، زیرا آمار بارش در استان های شمالی ایران روند کاهشی قابل توجهی را نشان می دهد؛ بر اساس داده های موجود، میزان بارش در گیلان، مازندران و گلستان به ترتیب 60.5 درصد، 55.4 درصد و 34.7 درصد نسبت به دوره های بلندمدت کاهش یافته؛ موضوعی که مستقیما بر دریای خزر تاثیرگذار خواهد بود. اما مشکل تنها به کاهش بارندگی محدود نمی شود؛ رودخانه هایی که به این دریا می ریزند نیز محل بحث کارشناسان هستند و برخی کاهش تراز آب دریای خزر را به سدسازی روی رود ولگا در روسیه نسبت می دهند، هرچند برخی دیگر این فرضیه را رد می کنند.

این شرایط هم زمان با ورود موج تازه ای از مهاجران اقلیمی به سواحل شمالی ایران رخ داده و فشار مضاعفی بر زیرساخت های محدود منطقه وارد می کند. در این چرخه، از نقطه ابتدایی یعنی کاهش تراز آب دریای خزر تا نقطه نهایی یعنی مساله دیپلماسی آب، پرسش های مهمی مطرح می شود: دلیل اصلی ناترازی چیست؟ احتمال خشک شدن دریای خزر چقدر است و چه تاثیری بر محیط زیست شمال ایران دارد؟ عقب رفت این دریاچه چه پیامدی برای بنادر تجاری دارد و ارتباط آن با مهاجرت اقلیمی چیست؟ در نهایت، ضعف های موجود در دیپلماسی آب چه نقشی در این بحران ایفا می کند؟

همایون خوشروان، پژوهشگر حوزه دریای خزر و عضو هیئت علمی بازنشسته موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در گفت وگو با فرارو به بررسی این مساله پرداخته و می گوید: در نواحی شرقی مازندران، در حد فاصل بهنمیر تا فرح آباد، به دلیل ساخت و سازهای گسترده، بسیاری از تپه های ماسه ای تخریب شده اند. با این همه اطلاع رسانی، طبیعی است که دستگاه های ذی ربط حساسیت جدی نشان دهند، اما جالب این است که این سازمان ها چشمان خود را بسته و با عنوان آبادسازی مجوزهای لازم را برای این ساخت و سازها صادر می کنند.

همایون خوشروان به فرارو می گوید: علل کم شدن تراز آب دریای خزر بارها و بارها توسط من و همکارانم و با کمک خبرگزاری ها مطرح شده است. این مسئله در طول سه سال اخیر به قدری بررسی شده که حتی اگر اکنون از هوش مصنوعی برای به دست آوردن اطلاعات استفاده کنید، بدون هیچ اشکالی می توانید با ارجاع به همین اخبار و نوشته ها به چنین تحلیل هایی دسترسی داشته باشید. واقعیت این است که دریای خزر به علت گرمایش زمین در حال عقب نشینی است و ما باید خود را با این شرایط سازگار کنیم تا بتوانیم قرن پیش رو را پشت سر بگذاریم. از سوی دیگر، به دلیل بحران آب، مهاجرت وسیعی به مناطق شمالی رخ خواهد داد و این دو عامل یعنی عقب نشینی دریا و مهاجرت گسترده باعث می شود سرمایه گذاران زیادی توجه خود را به استفاده از اراضی ساحلی معطوف کنند.

در ادامه او می گوید: این سرمایه گذاران اقدام به تصرف و تجاوز به عرصه های ساحلی می کنند. زمین هایی که ساحلی بوده اند تغییر کاربری می یابند و مردم در آن مناطق اقدام به ساخت و ساز خواهند کرد. تجربه مشابهی را در زمان پهلوی دوم شاهد بوده ایم؛ در آن دوره، با هجوم به اراضی ساحلی، شهرک هایی مانند خزرشهر و دریاکنار و شهرک های دیگری ساخته شدند که به طور گسترده تپه های ماسه ای سواحل دریای خزر را از بین بردند.

این پژوهشگر حوزه دریای خزر می گوید: متاسفانه هم اکنون نیز همین اتفاق در حال رخ دادن است. در نواحی شرقی مازندران، در حد فاصل بهنمیر تا فرح آباد، به دلیل ساخت و سازهای گسترده، بسیاری از تپه های ماسه ای تخریب شده اند. با این همه اطلاع رسانی، طبیعی است که دستگاه های ذی ربط حساسیت جدی نشان دهند، اما جالب این است که این سازمان ها چشمان خود را بسته و با عنوان آبادسازی مجوزهای لازم را برای این ساخت و سازها صادر می کنند. نتیجه این وضعیت این است که تجاوزها ادامه خواهد داشت و ساخت و سازها نیز گسترش پیدا خواهند کرد.

او در مورد وابستگی جنگل ها و تالاب ها به دریای خزر و اینکه آیا با کم شدن تراز آب خزر، حیات این جنگل ها و تالاب ها با مخاطره روبرو خواهد شد می گوید: باید دقت داشته باشید که دریای خزر رفتاری مانند دریاچه ی ارومیه نخواهد داشت: دریای خزر هیچ وقت خشک نخواهد شد. خزر اوضاعی بدتر از این را در حدود هزار و پانصد سال پیش تجربه کرده. در آن دوران تراز دریای خزر، ده متر پایین تر از تراز حال حاضرش بوده ولی خشک نشده. همان موقع هم جنگل ها حضور داشته اند و تالاب ها بوده اند. البته نکته ای که هست این است که با عقب نشینی دریا، تالاب هایی که مستقیم از آب دریا پر می شدند دیگر تامین نمی شوند. تالاب هایی مانند تالاب گمیشان یا تالاب میانکاله و خلیج گرگان، به همین دلیل به سمت خشکی می روند و نهایتا از بین می روند که همین الآن هم تالاب گمیشان و میانکاله از بین رفته اند و خلیج گرگان هم حدود پنجاه درصد مساحت خود را از دست داده.

خوشروان درباره ی اهمیت جلوگیری از ریخته شدن پسماندها و فاضلاب به دریای خزر می گوید: سازمان محیط زیست ناظر بر ماجرای مدیریت پسماند است و قرار بود تدابیر مناسبی بیاندیشد اما بنده ندیدم که اقدامی انجام دهد. در تمام این مدت هم شرکت ها و منابع آلاینده ی متنوع هم دارند آلودگی های خودشان را وارد زه کش ها و رودخانه های درون آن منطقه می کنند و آن ها هم مستقیم این آلودگی ها را به سمت دریا و تالاب های ساحلی می ریزند. در حقیقت، مدیریت سواحل یک حلقه ی مفقوده است.

او در مثالی می گوید: برای مثال ما سازمان بنادر و دریانوردی را داریم که متولی، اما واقعیت این است که هیچ اقدام پیوسته و موثری را از این سازمان و نهادها مربوطه نمی بینیم که به صورت فراگیر، برای حفاظت از محیط زیست و مناطق ساحلی انجام بشود. این نقطه ی خلایی است که در بدنه و کالبد دولت وجود دارد و باعث شده دولت آن قدرت و اقتداری که باید در این زمینه داشته باشد را نداشته باشد. این هم مسئله ی امروز و دیروز ما نبوده. بنده در ده سال اخیر که درباره ی مناطق ساحلی کار می کنم شاهد این خلاء بوده ام. ما زیرساخت های مناسبی برای مسئله ی فاضلاب ها نداریم و این مهاجرت گسترده می تواند مزید بر علت شود. ولی مسئله ی مهم تر زیرساخت عقلی است! ما حتی در فهم منطقی و تعقلی این مسئله که اگر فاضلاب به این شکل وارد محیط زیست بشود، مشکلات گسترده ای را برای ما و خانواده های ما ایجاد می کند هم مشکل داریم. اول باید این مسئله برای ما جا بیافتد. بعد می توانیم بفهمیم که برای حل این مهم نیاز به یک تشریک مساعی کلی و جمعی داریم تا بتوانیم بحران را کنترل بکنیم.

عضو هیئت علمی بازنشسته موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در مورد تاثیر کاهش ورودی رود ولگا به دریای خزر می گوید: برخی مسئولین مهمل می بافند. مگر می شود که روسیه جلوی رود ولگا سد بسازد و موجب خشک شدن دریا در سمت خودش بشود و به خاطر یک سدسازی، دریانوردی و صنعت شیلات خودش را با مخاطرات جدی روبرو کند؟ این امکان ندارد، چرا که روسیه هیچ وقت بدون ملاحظه از چنین مسئله ی مهمی نمی گذرد. بنابراین بهتر است که این حرف ها را باور نکنید.

او در مورد مساله دیپلماسی آب در مناطق شمالی ایران می گوید: پایه ای ترین و بنیادی ترین مسئله در دیپلماسی آب، حفاظت از آب است. به معنای ساده یعنی: آب را آلوده نکنیم! وقتی ما خودمان داریم به دست خودمان آب را آلوده می کنیم به این معنی است که ما در حوزه ی آب، دیپلماسی ای نداریم که بتوانیم به آن تکیه بکنیم. هنگامی که منابع آلاینده ی متمرکز و غیرمتمرکز ما مدام دارند خطرناک ترین آلاینده های خود مانند فلزات سنگین، شوینده ها و مواد میکروبی را وارد رودخانه ها و آب های زیرزمینی و مناطق ساحلی می کنند به این معنی است که ما نمی توانیم از آب و منابع آن به خوبی حفاظت بکنیم. پس متاسفانه، وضع ما در دیپلماسی آب بسیار ضعیف است.