پرندگان موسوم به گاوبان همراهان همیشگی جانوران بزرگ آفریقا هستند. مشهورترین میزبان آن ها کرگدن ها هستند، اما روی بدن پستانداران بزرگی مثل گاو، گورخر، ایمپالا، اسب آبی و زرافه هم دیده می شوند.

دانشمندان این پرندگان را به دو گونه تقسیم می کنند: گاوبان های نوک زرد که در بخش های کوچکی از جنوب صحرای آفریقا یافت می شوند و گاوبان های نوک قرمز که بومی بخش هایی از شرق آفریقا هستند. نام سواحیلی گونه دوم آسکاری وا کیفارو است، یعنی نگهبان کرگدن .

برخی پژوهشگران معتقد بودند این پرندگان بیشتر مزاحم اند تا محافظ، اما تحقیقات جدید نشان می دهد این نام بومی توصیف دقیقی از رابطه آن ها با کرگدن هاست.

مدت ها تصور می شد گاوبان ها در یک رابطه دوطرفه سودمند، از کنه های روی بدن کرگدن تغذیه می کنند: پرنده غذا می گیرد و کرگدن از شر انگل ها خلاص می شود.

با این حال، مطالعات نشان داده اند که این پرندگان در عمل تعداد کنه ها را کاهش نمی دهند. حتی نوک زدن آن ها به زخم ها می تواند روند ترمیم را کند کرده و به کرگدن آسیب بزند. یکی از مقالات علمی در این باره نتیجه می گیرد: این نتایج نشان می دهد رابطه گاوبان و پستانداران پیچیده تر از آن چیزی است که پیش تر تصور می شد .

گاوبان ها علاوه بر خوردن کنه ها، از خون پستانداران هم تغذیه می کنند؛ آن ها با نوک زدن پوست، زخم های تازه ایجاد کرده و خون را می مکند. اگر چنین است، این رابطه چه سودی برای کرگدن دارد؟ پژوهشی در سال 2020 پاسخ جالبی به این پرسش داد.

دانشمندان دانشگاه ویکتوریا در استرالیا، کرگدن های سیاه را در پارک هلوهلوه ایمفولوزی در آفریقای جنوبی زیر نظر گرفتند. آن ها متوجه شدند حضور گاوبان های نوک قرمز، به طور چشمگیری شانس کرگدن ها را برای شناسایی و دوری از انسان ها و دیگر حیوانات افزایش می دهد.

دکتر روآن پلاتز، نویسنده اصلی این پژوهش و بوم شناس رفتاری، توضیح می دهد: کرگدن های سیاه تقریباً نابینا هستند. بویایی شان فوق العاده است و شنوایی خوبی دارند، اما بینایی شان بسیار ضعیف است. در شرایط مناسب می توان خیلی به آن ها نزدیک شد .

به گفته پلاتز و همکارانش، گاوبان ها عملاً نقش یک سیستم هشدار را برای این کرگدن های کم بینا بازی می کنند. هر وقت خطری نزدیک می شود، پرندگان با صدای هشدار، کرگدن را باخبر می کنند.

در این پژوهش مشخص شد کرگدن هایی که گاوبان نداشتند، فقط در 23 درصد موارد نزدیک شدن انسان را تشخیص می دادند. اما کرگدن هایی که این پرندگان را همراه داشتند، در 100 درصد آزمایش ها متوجه حضور انسان شدند، آن هم از فاصله میانگین 61 متری؛ یعنی تقریباً چهار برابر زمانی که تنها بودند. هرچه تعداد گاوبان ها بیشتر بود، فاصله تشخیص خطر هم افزایش می یافت.

کرگدن ها در واکنش به این هشدارها رفتار هوشمندانه ای نشان می دادند. پس از شنیدن صدای هشدار پرنده، معمولاً طوری می ایستادند که باد از روبه رو بوزد؛ چون بویایی آن ها در جهت مخالف باد ضعیف است. پلاتز می گوید: کرگدن ها نمی توانند شکارچیان را از سمت بادپشت بو کنند و این آسیب پذیرترین وضعیت آن هاست؛ به ویژه در برابر انسان ها که اغلب از همین جهت شکار می کنند .

بنابراین با وجود اینکه گاوبان ها با نوک زدن و باز کردن زخم ها به کرگدن آسیب می زنند، به نظر می رسد این بهایی است که ارزش پرداختن دارد. مانند هر رابطه زیستی دیگر، این پیوند هم بر پایه تعادل ظریفی میان هزینه ها و فایده ها شکل گرفته است.

پلاتز می گوید: گاوبان ها، و در کل همه گونه هایی که در یک رابطه همزیستی هستند، گاهی مرز میان سود و زیان را جابه جا می کنند .

او در پایان توضیح می دهد: مشاهدات من نشان می دهد کرگدن های سیاه، با اینکه اجازه می دهند پرندگان از زخم هایشان تغذیه کنند، این وضعیت را می پذیرند چون در عوض از یک نگهبان هوشیار بهره مند می شوند. آن هم در زمانی که انسان ها این گونه را تا مرز نابودی پیش برده اند .