قادر باستانی تبریزی در روزنامه جمهوری اسلامی نوشت: سیاست خارجی ایران سال هاست میان دو رؤیای متضاد یعنی رؤیای عبور تهاجمی از نظم جهانی و رؤیای تطبیق عقلانی با قواعد آن معلق مانده است. نه اولی به تصمیم نهایی رسیده و نه دومی به اراده ای واقعی. حاصل، وضعیتی فرساینده است که اقتصاد، دیپلماسی و حتی جامعه را در چرخه ای از عدم قطعیت دائمی می چرخاند؛ چرخه ای که نام دقیقش بلاتکلیفی استراتژیک است.

در فضای سیاست ایران دو دیدگاه اصلی روبه روی هم ایستاده اند. گروهی معتقدند تنها راه برون رفت، اتخاذ موضعی تهاجمی تر و حتی حرکت به سمت سلاح هسته ای است. گروهی دیگر می گویند باید از خیال برهم زدن نظم جهانی دست کشید و با قواعد آن - هرچند ناعادلانه - کنار آمد. مسئله اما خود این دوگانه نیست.

مسئله آن است که نظام حکمرانی میان این دو رویکرد گرفتار شده و نه تصمیم قطعی برای عبور از نظم موجود گرفته و نه توانسته با اراده ای منسجم خود را با آن تطبیق دهد. نتیجه، تعلیقی است که هزینه اش را کشور و مردم می پردازند.

این تعلیق، بیش از هر جا در مسئله آمریکا عیان است که از بنیادی ترین و پیچیده ترین مسائل راهبردی نظام جمهوری اسلامی است و با پاسخ های کوتاه، شعارمحور یا تحلیل های تک بعدی فهم نمی شود. آمریکا نه صرفاً یک کشور است و نه فقط یک دشمن.

این کشور واجد ویژگی های ژئوپلیتیکی، تاریخی، نهادی و ساختاری خاصی است که جایگاهش را در نظام بین الملل متمایز کرده و آن را به طور همزمان به مسئله ای در سیاست خارجی و سیاست داخلی ایران تبدیل کرده است. نمی توان آن را از معادلات حذف کرد یا نادیده گرفت. حتی اگر افول نسبی آمریکا پذیرفته شود، سرعت این افول با نیازهای فوری ایران همخوان نیست و فروپاشی یا تضعیف آمریکا الزاماً به ثبات جهانی یا منطقه ای نمی انجامد.

از ابتدای انقلاب اسلامی، تقابل ایران و آمریکا به تدریج از رویارویی غیرمستقیم و سیاسی به مواجهه های مستقیم تر رسیده است؛ از جنگ نفتکش ها و سرنگونی هواپیمای مسافربری تا اشغال افغانستان و عراق. اما نقطه ضعف اساسی ما در این مسیر، فقدان طرح بوده است. نه طرحی منسجم برای مقاومت، نه سیاست اقتصادی مکمل و نه حتی استراتژی خروج از موقعیت های پُرهزینه. مقاومت، در بسیاری مقاطع اجتناب ناپذیر بود، اما بدون نقشه راه، کشور صرفاً از سرمایه های خود مصرف کرد.

این فقدان طرح، خود را در ناتوانی تبدیل دستاوردهای میدانی و امنیتی به دستاوردهای سیاسی و دیپلماتیک پایدار نشان می دهد. تاریخ به ما می آموزد که حتی پیروزی در جنگ، اگر به صلحی هوشمندانه منجر نشود، می تواند به واگذاری دستاوردها بینجامد. ایران در مقاطع مختلف می توانست سطح تقابل با آمریکا را به سطوح کم هزینه تر منتقل کند، اما ذهنیت و ظرفیت نهادی این انتقال وجود نداشت.

ازسوی دیگر، باید دید با چه آمریکایی مواجهیم. دشمن سازی در ساختار آمریکا امری نظام مند و بخشی از منطق اقتصاد سیاسی یک ماشین عظیم نظامی امنیتی است. در چنین شرایطی، ایران عملاً نه با اقتصاد آمریکا که با مزیت امنیتی نظامی آن روبه روست. عبور آمریکا از سیاست های پنهان به اقدامات آشکار نظامی، نشانه شکسته شدن یک تابو و تغییر سطح درگیری است که باید در محاسبات مسئولان ما جدی گرفته شود.

در این میان، دو خطای تحلیلی نیز کار را دشوارتر کرده است؛ اسطوره سازی حماسی از تقابل با آمریکا و اتکای افراطی به حقوق بین الملل. حقوق بین الملل در بهترین حالت، ویترینی تزیینی برای نظم جهانی است و نه جایگزین سیاست خارجی واقعی. دیپلماسی بدون سیاست خارجی مدون، قادر به ایجاد تغییر معنادار نیست. راه خروج از تعلیق هم دو محور اساسی دارد. نخست، ضرورت اجماع ملی بر سر اصل تغییر مسیر؛ تغییری که بدون وفاق داخلی ممکن نیست.

دوم، پذیرش این واقعیت که دیپلماسی فرآیندی بلندمدت و نیازمند بردباری است. با این حال، گام های عملی نیز قابل تصورند. افزایش آمادگی برای مذاکره، بسترسازی دیپلماتیک برای تبادل سیگنال های متقابل، بهبود تعامل با آژانس و فعال سازی ارتباطات رسمی و غیررسمی در سطوح مختلف. البته موانعی چون نوسانات سیاست آمریکا، نقش مخرب رژیم صهیونیستی و پیچیدگی های منطقه ای هم وجود دارد، اما هم زمان گرایش های بین المللی حامی ثبات از چین تا بازیگران انرژی محور، می توانند فرصتی برای بازتعریف مسیر ایران باشند.

اگر بخواهیم تصویری دقیق از وضعیت کنونی ترسیم کنیم، باید بپذیریم که مسئله اصلی سیاست خارجی ما فقدان گزینه نیست، بلکه ناتوانی در انتخاب است. انتخاب، به ویژه در سطح راهبردی، همواره مستلزم پرداخت هزینه است، اما بلاتکلیفی، پرهزینه ترین گزینه ممکن است. نتیجه، فرسایش تدریجی قدرت ملی است که عمیق و مداوم است.

بازاندیشی در مسیر طی شده، نشانه بلوغ نهادی است. آنچه مانع این بازاندیشی می شود، دلبستگی به سرمایه گذاری های پیشین، ترس از بی اعتبارشدن روایت های رسمی، و هراس از گشودن زنجیره ای از پرسش های بنیادین که پاسخ دادن به آن ها ساده نیست. همین مکانیسم هاست که باعث می شود راه حل های ضربتی و کوتاه مدت، بارها جایگزین اصلاحات ساختاری شوند؛ راه حل هایی که شاید برای مدتی تصمیم نما باشند اما توان خروج از بحران را ندارند.

نکته کلیدی آن است که بدون گفت وگوی واقعی درون سیستمی و بدون مشارکت نخبگان و دلسوزان نظام، موفقیت ممکن نیست. سیاست خارجی نمی تواند محصول دایره ای بسته از تصمیم گیران باشد که بیش از آنکه نگران آینده باشند، درگیر دفاع از گذشته اند. تا زمانی که سازوکار تصمیم سازی از پذیرش بازخوردهای منفی و داده های عینی ناتوان باشد، سیاست خارجی همچنان واکنشی، مقطعی و پرهزینه باقی خواهد ماند.