فرارو- دیوید هرست، تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در نشریه میدل ایست ای

به نقل از نشریه میدل ایست ای، یک سال از سقوط بشار اسد گذشته است؛ سقوطی که در همان روزهای پرشتابِ فروپاشی، زمانی که حلب، حمص، حماه و دمشق یکی پس از دیگری و مثل خانه ای پوشالی زیر فشار پیشروی نیروهای شورشی فرو می ریختند، صحنه را برای جمعی از بازیگران خارجیِ حاضر در سوریه در مجمع دوحه ، شکل داده بود.

در آن فضا، سرگیی لاوروف، وزیر خارجه روسیه دیده می شد که خبرها را از تلویزیون دنبال می کرد. لاوروف که به عنوان خبرساز روی صحنه آمده بود، به محض انتشار این تحولات با بی حوصلگی از پاسخ به پرسش های مربوط به سوریه طفره رفت و اصرار داشت به جای آن، مسیر گفت وگو به سمت اوکراین برده شود. اندکی بعد، ابومحمد الجولانی لباس رزم را کنار گذاشت و به احمد الشرع تبدیل شد؛ رییس جمهور موقت سوریه که بلافاصله موعظه درباره صلح را آغاز کرد.

ماهر مروان، استاندار جدید دمشق در گفت وگویی با رادیوی عمومی ملی آمریکا با صراحت درباره اسراییل موضع گرفت. او گفت: ما هیچ ترسی از اسراییل نداریم و مشکل ما اسراییل نیست. ما نمی خواهیم در هیچ اقدامی دخالت کنیم که امنیت اسراییل یا امنیت هر کشور دیگری را تهدید کند… ما خواهان صلح هستیم و نمی توانیم دشمن اسراییل یا دشمن هیچ کس دیگری باشیم. این موضع گیری درست در اوج جنگی مطرح شد که اسراییل علیه غزه به راه انداخته بود و در نتیجه، فلسطینی ها را ناامید کرد؛ مردمی که انتظار داشتند سوریه در چنین مقطع حساسی در کنار آن ها بایستد.

یک سال پس از آن مواضع، حال وهوای مردم سوریه به طور چشمگیری دگرگون شده است. در یکی از رژه های نظامی اخیر که شَرَع نیز در آن حضور داشت، نیروهای نظامی شعارهایی سر دادند که لحن آن به روشنی از تغییر فضا خبر می داد: غزه، غزه، غزه؛ شعار ما، شب و روز، بمباران و ویرانی. ما به سوی تو می آییم، ای دشمن؛ می آییم، می آییم به سوی تو. حتی اگر کوهی از آتش باشی، از خون خودم مهمات می سازم و از خون تو رودخانه ها. اندکی بعد از این صحنه، یکی از وزیران دولت اسراییل نیز به طور ضمنی از احتمال وقوع جنگی با سوریه سخن گفت.

تنش ها البته پیش تر هم تا آستانه فاجعه پیش رفته بود. چند روز قبل تر، یورش سحرگاهی به روستایی در جنوب دمشق نزدیک بود به یک فاجعه نظامی تبدیل شود. در اواخر ماه نوامبر و بنا بر گزارش رسانه های محلی، بالگردها و توپخانه اسراییل روستای بیت جن ــ در 50 کیلومتری جنوب غربی دمشق ــ را زیر آتش گرفتند؛ هم زمان نیروهای اسراییلی به خانه ها هجوم بردند و سه نفر از اهالی روستا را بازداشت کردند. در ادامه، درگیری مسلحانه آغاز شد و همه روستا برای مقابله با نیروهای مهاجم اسراییلی وارد عمل شدند. وقتی نیروهای اسراییلی در محاصره قرار گرفتند، جنگنده ها به صحنه اعزام شدند. تا زمان عقب نشینی، 13 سوری کشته و 25 نفر دیگر زخمی شدند؛ در مقابل، شش سرباز اسراییلی زخمی شدند و وضعیت سه نفر از آنان وخیم گزارش شد.

چه رخدادی در طول یک سال باعث شد فضای عمومی سوریه تا این اندازه دگرگون شود؟ پاسخ به تصمیمی بازمی گردد که اسراییل پس از به قدرت رسیدن شَرَع در برابر آن قرار داشت. تل آویو می توانست از تغییر رژیم استقبال کند و در سوریه متحدی تازه بسازد؛ به خصوص اگر آماده می بود در واشنگتن برای شَرَع میانجی گری کند و نشانه ای از حمایت نشان دهد.

بنیامین نتانیاهو پیش تر چنین مدلی را امتحان کرده بود: او مسیر محمد بن سلمان را برای ورود به کاخ سفید هموار کرد و به او امکان داد جایگاه ولیعهدی عربستان را از پسرعموی باتجربه ترش بگیرد. همین راهبرد می توانست درباره شَرَع و سوریه نیز تکرار شود. اما اسراییل مسیر دیگری را برگزید؛ مسیری مبتنی بر زور و ویران سازی. این کشور موجی از حملات هوایی گسترده را آغاز کرد که در چند روز، نیروی هوایی سوریه را عملاً از کار انداخت، ناوگان دریایی اش را به قعر آب فرستاد و سامانه های راداری پدافند هوایی اش را با خاک یکسان کرد. اندکی بعد نیز تهاجم زمینی به جنوب سوریه شروع شد: نخستین هدف، تصرف کوه حرمون بود، اما عملیات به تدریج توسعه یافت و به کنترل منطقه ای انجامید که از نظر وسعت، حتی از نوار غزه هم بزرگ تر شد.

یسراییل کاتس، وزیر جنگ اسراییل، تهاجم نظامی به سوریه را با این استدلال موجه دانسته و آن را برای حفاظت از جوامع جولان و جلیل در برابر تهدیدها ضروری خوانده است؛ توجیهی که به گفته او، حمله حماس در 7 اکتبر 2023 محرک اصلی آن بوده است. با این حال، این استدلال ها بیش از آن که بازتاب واقعیت باشند، همچون روایت هایی برای مصرف افکار عمومی تصویر می شوند؛ زیرا اسراییل مدت هاست در ذهن خود طرح هایی برای تضعیف دائمی سوریه داشته و هدفش تجزیه کشور به کانتون های جداگانه و سوق دادن آن به وضعیتی شبیه لیبی بوده است.

همان گونه که نویسنده در زمان سقوط بشار اسد در دسامبر گذشته گزارش داده، سرعت فروپاشی رژیم او دوستان و دشمنانش را به یک اندازه غافلگیر کرد. همین تحول، برنامه های تل آویو برای ایجاد پیوندهای نظامی و راهبردی با کردها در شمال و دروزی ها در جنوب سوریه را ناکام گذاشت؛ طرحی که قرار بود اسد را برای همیشه در موقعیتی ضعیف و زیر نفوذ امارات متحده عربی نگه دارد. این سناریو چند هدف روشن را دنبال می کرد: تضعیف دائمی سوریه، بیرون راندن ترکیه از شمال سوریه و ایجاد یک کریدور هوایی بر فراز جنوب سوریه و شمال عراق؛ مسیری که اسراییل می توانست از آن برای بمباران منظم ایران استفاده کند.

این طرح حدود یک ماه پیش از فروپاشی حکومت اسد، به طور ضمنی از زبان گیدئون ساعر، وزیر خارجه اسراییل مطرح شد؛ زمانی که او گفت اسراییل باید به کردها و دروزی ها در سوریه و لبنان نزدیک تر شود و به ابعاد سیاسی و امنیتی که باید در نظر گرفته شود اشاره کرد. ساعر در تشریح این چارچوب گفت: ما باید تحولات را در همین چارچوب ببینیم و بفهمیم که در منطقه ای که همیشه در آن در اقلیت خواهیم بود، می توانیم با دیگر اقلیت ها اتحادهای طبیعی داشته باشیم.

در این روایت، بازی با کارت دروزی به عنوان ابزاری برای پنهان کردن تلاش اسراییل در مسیر دستیابی به هژمونی منطقه ای معرفی می شود. خودِ دروزی ها در ابتدا خواهان اشغال اسراییل نبودند. چند هفته پس از آغاز حاکمیت شَرَع، شیخ حکمت الهجری، رهبر دروزی ها، به میدل ایست آی گفت: تهاجم اسراییل مرا نگران می کند و آن را رد می کنم. الهجری توضیح داد تماس ها میان جامعه دروزی سوریه و مقام های تازه در دمشق مثبت بوده است، اما تأکید کرد: ما منتظر دستاوردهای واقعی از سوی دولت جدید هستیم نه صرفاً حرف های مثبت.

با این همه، در تابستان امسال، پس از آن که درگیری های فرقه ای میان نیروهای دروزی و جنگجویان بادیه نشین بیش از 500 کشته بر جای گذاشت و دولت را ناچار کرد نیروهایش را عقب بکشد، الهجری موضع خود را تغییر داد. او به طور آشکار دستورکاری جدایی طلبانه را دنبال کرد، السویدا را با نام عبری آن کوه باشان خواند و خواستار مداخله سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب شد.

اشغال جنوب سوریه توسط اسراییل و موج حملات هوایی آن با بی عملی کامل هم از سوی دمشق و هم از سوی آنکارا روبه رو شده است؛ همان آنکارایی که سازمان اطلاعات نظامی اش پیش تر به نیروهای شورشی برای تصرف حلب کمک کرده بود. در این میان، کانون اصلی کشمکش و زورآزمایی ترکیه و اسراییل بر سر این که کدام همسایه باید در آسمان سوریه دست بالا را داشته باشد.

در ماه آوریل، ترکیه برای در اختیار گرفتن T4 در چارچوب یک پیمان دفاعی با دمشق، اقداماتی را آغاز کرد. اما در عمل پیشرفتی حاصل نشد و آنکارا ترجیح داد به جای آن، گفت وگوهای رفع تعارض با تل آویو را به جریان بیندازد؛ گفت وگوهایی که آن ها نیز به بن بست رسید. در نهایت، آن پیمان دفاعی از یک توافق برای آموزش نیروهای سوری فراتر نرفت. رفت وآمد مقام های ارشد ترکیه به دمشق افزایش یافته و آنکارا اکنون در حال گفت وگو برای اعزام نیروهای خود در نقش مشاور است. با این حال، در برابر تصرف نظامیِ بدون تحریکِ السویدا از سوی اسراییل، همواره صدای اعتراض ترکیه بلندتر از اقدام عملی اش بوده است؛ شکافی میان موضع گیری و کنش میدانی که پیامدهای مستقیم داشته است.

دادستانی استانبول برای 37 مقام اسراییلی از جمله بنیامین نتانیاهو، یسراییل کاتس، ایتامار بن گویر و سایرین را به اتهام نسل کشی و جنایت علیه بشریت در غزه حکم جلب صادر کرده است. با این حال، هم زمان آرایش و رفتار نظامی آنکارا با احتیاطی افراطی همراه بوده؛ احتیاطی که عملاً به اسراییل امکان داده خلأ موجود را پر کند و سپس شرایط صلحِ پس از آن را نیز دیکته کند. ترکیه همان قدرت نظامی ای که زمانی یک جنگنده روسی را بر فراز شمال سوریه سرنگون کرد در این پرهیز از رویارویی مستقیمِ زور با زور تنها نیست.

نخستین واکنش شَرَع به تهدید اسراییل، تکیه بر عربستان سعودی بود. محمد بن سلمان به او پاسخ داد و بنا بر گزارش ها گفت که پادشاهی سعودی یک بار سوریه را از دست داده و این بار اجازه نخواهد داد چنین اتفاقی تکرار شود. او همچنین شَرَع را به دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده معرفی کرد؛ دیداری که مسیر سفر شَرَع به کاخ سفید و لغو تحریم های سزار را هموار ساخت و امکان ورود دوباره سرمایه خارجی به دمشق را فراهم کرد.

دیدگاه های دونالد ترامپ درباره سوریه و رویکرد فرستاده او یعنی تام باراک به طور آشکار و قاطع به سود شَرَع بوده است. خودِ ترامپ برای لغو تحریم های سزار فشار قابل توجهی وارد کرد و گفت دولت سوریه سخت تلاش می کند یک دولت واقعی و برخوردار از رفاه بنا کند. اما آخر هفته گذشته این حمایت با آزمونی جدی روبه رو شد: حمله داعش (IS) در سوریه که به کشته شدن دو سرباز آمریکایی و یک مترجم غیرنظامی انجامید. با این وجود، ترامپ علیه شَرَع موضع نگرفت؛ بلکه به خشم رهبر سوریه از این تیراندازی اشاره کرد و این واقعیت را نیز پذیرفت که دمشق کنترل منطقه وقوع حمله را در اختیار ندارد. ترامپ وعده داد پاسخ سختی بدهد، اما هدف این پاسخ داعش بود نه دمشق؛ در حالی که می توانست به سادگی مسیر دیگری برگزیند و دولت سوریه را نشانه بگیرد.

در همین حال، اگرچه اسراییل در میدان نظامی با مقاومت جدی مواجه نیست، در عرصه دیپلماتیک هرچه بیشتر از ترامپ احساس سرخوردگی می کند. نشانه ای از این ذهنیت را ژنرال آمیت یاگور اخیراً در روزنامه معاریو بازتاب داد؛ جایی که نوشت نباید به باراک اعتماد کرد، چون بیش از اندازه زیر نفوذ کشوری است که اکنون در آن زندگی می کند. ( ترکیه) یاگور همچنین گفت سوریه یک دولت تاریخی نیست، بلکه مجموعه ای از فرقه ها ست که برای رفع نیازهای قیمومیت فرانسه کنار هم قرار داده شدند ، و تاکید کرد در عمل شَرَع چیزی بیش از شهردار دمشق و حومه آن نیست. او سپس چهار منفعت محوری اسراییل را چنین برشمرد: تضمین این که سوریه از ایفای نقش نیابتی برای ترکیه دست بردارد؛ جلوگیری از رسیدن میلیشیای جهادی شَرَع به مرزهای اسراییل؛ پیشگیری از تکرار کشتاری دیگر علیه جامعه دروزی و متوقف کردن روند تبدیل سوریه به یک دولت اسلامیِ تحت حاکمیت شریعت .

احمد شَرَع لحن خود را تندتر کرده است. او در فروم دوحه امسال گفت اسراییل برای منحرف کردن توجه ها از کشتارهای هولناک در غزه، بحران ها را به کشورهای منطقه صادر می کند. با این همه، او همچنان برای میانجی گری درباره خروج اسراییل به ترامپ تکیه دارد؛ اتکایی که هم زمان نشان دهنده محدودیت گزینه های دمشق است. در سوی دیگر، نتانیاهو آشکارا سوگند خورده از جنوب سوریه عقب نشینی نکند و حتی در سخنرانی خود در نشست دیل بوک نیویورک تایمز گامی فراتر گذاشت و جنگ هایی را که آغاز کرده پایان ناپذیر توصیف کرد. او گفت: این جنگ را بردیم، اما پایان ناپذیر است... اگر سرطان داشته باشید و آن را بیرون بیاورید... باز هم می تواند برگردد... اما اگر بیرونش نیاورید، می میرید.