اگرچه هزاران سال است مردم درباره روح فکر می کنند، اما هنوز نتوانسته اند ماهیت دقیق روح و وجود احتمالی آن را شناسایی کنند. برای اکثر افراد، اصطلاح روح به یک جوهر معنوی نامریی اشاره دارد که در طول زندگی در بدن ساکن است، عامل حیات یا نیروی محرکه زندگی است و پس از مرگ نیز بدن او را ترک می کند تا با اتکا به باورهای متفاوت (حضور در دادگاهی الهی و پاسخگویی در قبال اعمال، ورود به بهشت یا جهنم، ورود به بدنی دیگر و تکمیل چرخه تناسخ) سفر دیگری را آغاز کند.

ماهیت غیرمادی روح، مطالعه علمی آن را تا حد زیادی غیرممکن کرده و آن را به یک موضوع ایمانی تبدیل کرده است. با این وجود، برخی تلاش کرده اند تا درباره روح به روش های مختلف تحقیق یا حتی کمیت سنجی کنند، به این امید که اکتشافات آنها بتواند به برخی از قدیمی ترین سؤالات بشر درباره منشأ زندگی، ماهیت مرگ و وجود نیروهای ماوراء طبیعی پاسخ دهد.

یکی از خبرسازترین آزمایش ها درباره روح، در سال 1907 میلادی توسط یک پزشک آمریکایی اهل ماساچوست (و متولد اسکاتلند) به نام دانکن مک دوگال انجام شد.

او آزمایش عجیب و منحصر به فردی را انجام داد که با نام آزمایش 21 گرم شناخته می شود. این آزمایش بر اساس این ایده انجام شد که روح ممکن است جرم فیزیکی داشته باشد، به این معنی که خروج آن از بدن پس از مرگ، منجر به کاهش وزن محسوسی شود.

دکتر مک دوگال آزمایش خود را در خانه سالمندان کولیس در بوستون، جایی که به عنوان داوطلب خدمت می کرد، انجام داد.

او برای این آزمایش، تختی ساخت که روی ترازوهای ستونی قرار می گرفت و این ترازوها می توانستند نوسانات وزن را تا دو دهم اونس (5.66 گرم) اندازه گیری کنند.

او سپس 6 بیمار مبتلا به سل را که در مراحل پایانی زندگی بودند، انتخاب کرد و در مقاله خود توضیح داد که سل بیماری مناسبی برای این آزمایش بود زیرا بیماران در ضعف و ناتوانی شدید و بدون هیچ حرکتی که ترازوی او را تکان دهد، می مردند.

او بیماران (زن و مرد) را روی ترازو ها قرار داد و وزن بدن آنها را قبل، حین و بعد از مرگشان اندازه گرفت و کشف کرد که بیماران در زمان مرگ وزن کم می کنند.

در یکی از این موارد، دکتر مک دوگال گزارش کرد که وزن بدن بیمار، در لحظه مرگ حدود سه چهارم اونس کاهش یافته که تقریباً برابر با 21.3 گرم است و از این داده نتیجه گرفت که شاید روح این وزن را داشته باشد و در لحظه مرگ از بدن خارج شده است.

مک دوگال پس از آزمایش روی این 6 نفر، به سراغ سگ ها رفت. اینکه چطور به 15 سگ در حال مرگ دست یافته مشخص نیست (برخی می گویند که آنها را مسموم کرده است) اما در لحظه مرگ آنها، هیچ کاهش وزنی مشاهده نکرد.

با این وجود مک دوگال با این تصور که فقط انسان ها دارای روح هستند از تحقیقاتش همان نتیجه وزن 21 گرم را گرفت. گزارش این آزمایش ها در مارس 1907میلادی در نیویورک تایمز و سپس مجله پزشکی American Medicine منتشر شد و همین باعث شد ایده 21 گرم به سرعت وارد فرهنگ عمومی شود و در فیلم ها، کتاب ها و گفتگوهای عامه تکرار شود.

عنوان مقاله او فرضیه ای درباره جوهر روح به همراه شواهد تجربی وجود چنین جوهری بود و دکتر مک دوگال در توجیه این تحقیق نوشت: از آنجا که ماده ای که در فرضیه ما در نظر گرفته شده تا زمان مرگ به طور ارگانیک با بدن مرتبط است، به نظر من منطقی است که فکر کنیم باید نوعی ماده گرانشی باشد؛ بنابراین شاید بتوان آن را با وزن کردن یک انسان هنگام مرگ تشخیص داد.

مک دوگال در گزارش خود تأکید کرد که هنوز نتوانسته بطور قطعی این تئوری را اثبات کند که روح وجود دارد و پس از مرگ از بدن جدا می شود؛ او گفت که باید دانشمندان آزمایش های بیشتری برای تکمیل این تحقیق انجام دهند.

با این وجود، انتشار نتایج همین آزمایش های محدود، کافی بود تا موجی از داستان ها و روایت ها درباره روح و با اتکا بر تحقیقات او در سراسر جهان خلق شود.

انتقادات به آزمایش های مک دوگال

دانکن مک دوگال تنها شش بیمار را مورد آزمایش قرار داد که برای اثبات علمی یک فرضیه، جمعیت بسیار کوچکی محسوب می شود و برای رسیدن به نتایج آماری معتبر، کافی نیست.

منتقدان روش او همچنین می گویند که برخی از کاهش وزن های مشاهده شده، ممکن است به دلایل فیزیولوژیکی و کاملاً طبیعی باشد، مثل تبخیر آب از سطح پوست پس از مرگ، آزاد شدن گازها از ریه ها و دستگاه گوارش، انقباض عضلانی و بعد از آن شل شدن عضلات. همه اینها می توانند تغییرات وزن لحظه ای ایجاد کنند، بدون اینکه نیازی به فرض وجود روح باشد.

با این وجود دکتر مک دوگال بسیاری از این جزییات را در نظر گرفته بود. مثلا او قبلاً کاهش وزن ناشی از تبخیر رطوبت از پوست را بررسی و میزان آن را تعیین کرده بود و به همین دلیل اعلام کرد که این کاهش وزن 21 گرم که مشاهده شده، در مقایسه با روند تبخیر رطوبت از پوست، بسیار ناگهانی و بسیار بیشتر بوده است.

او حتی کاهش وزن ناشی از دفع ادرار و مدفوع را نیز کنترل کرد و نتیجه گرفت که اینها نمی توانند دلیل تغییر وزن باشند.

از دست دادن هوا از ریه ها نیز پاسخ نبود، زیرا خود دکتر مگ دوگال روی ترازو دراز کشید تا وزن خروج هوا از ریه هایش را اندازه گیری کند و دریافت که چنین بازدم هایی، وزن قابل اندازه گیری ندارند.

سایر بیماران نوسانات عجیب دیگری را در وزن خود (نزدیک، در حین و پس از مرگشان) نشان دادند. یک بیمار وزن کم کرد اما دوباره وزن گرفت؛ دو بیمار وزن کم کردند اما چند دقیقه بعد از مرگ وزن بیشتری به دست آوردند. برخی آزمایشات هم به دلیل ایجاد مشکلات فنی در ترازوها اصلا عملی نشد. با این حال، مک دوگال بر همان کاهش وزن 21 گرمی تمرکز کرد.

بر همین اساس منتقدان می گویند در حالی که تنها در 1 مورد از 6 مورد آزمایش انجام شده توسط او، کاهش وزن مشاهده شده، نتایج کلی به هیچ وجه قابل تعمیم نیستند. در برخی آزمایش ها نیز وزن بیمار پس از مرگ افزایش یافته که با ادعای خارج شدن روح از بدن ناسازگار است.

هالندر و آزمایش روی گوسفندان

نه مک دوگال و نه هیچ دانشمند دیگری، تلاش جدی برای تکرار این آزمایش ها نکرد. با این حال، مک دوگال نیز علاقه خود را به ماوراءالطبیعه از دست نداد و به آزمایش امکان عکسبرداری از روح با استفاده از فناوری اشعه ایکس روی آورد.

در سال 2001 میلادی آزمایش دیگری توسط پژوهشگری به نام لوییس هالندر در موضوع تغییر وزن در لحظه مرگ انجام شد که همگی روی حیوانات بود. او این آزمایش ها را روی 12 گوسفند (از انواع مختلف) و به کمک ترازوهای حساس الکترونیکی انجام داد.

او در 7 مورد از 8 میش بالغ، در لحظهٔ مرگ یک کاهش وزن ناگهانی و گذرا دید؛ اما پس از گذشت حدود 6 ثانیه از لحظه مرگ، وزن آنها دوباره به مقدار اولیه بازگشت. در برخی حیوانات نیز شاهد افزایش وزن در هنگام مرگ بود که البته وزن آنها به تدریج دوباره به وزن اولیه بازگشت.

درنهایت لوییس هالندر نتوانست هیچ توضیحی درباره تغییرات وزن حیوانات هنگام مرگ ارائه دهد.

تا قرن بیست و یکم، کار مک دوگال تقریباً به طور جهانی بی اعتبار شد و آزمایش 21 گرم به یک پدیده شبه علمی تنزل یافت. دانشمندان شیوه کار او را به دلیل اشکالات متعدد از جمله ایراد در روش شناسی، جامعه نمونه گیری بسیار کوچک و نتایج ناسازگار نامعتبر خواندند.

ضعف مهم تحقیقات او، در عدم تکرار نتایج واحد در آزمایش ها بود. یکی از اصول علم این است که نتایج آزمایش های علمی باید قابل تکرار باشند تا اعتبار پیدا کنند؛ اما هیچ پژوهش معتبری پس از مک دوگال نتایج او را تکرار نکرد.

با این وجود تحقیقات مک دوگال تاثیر خود را بر گروهی از باورمندان به عالم ماوراء همچنین دنیای هنر و ادبیات گذاشت. نظریه مک دوگال الهام بخش فیلم 21 گرم اثر الخاندرو گونسالس اینیاریتو (کارگردان مکزیکی) و رمانی از آندره موروا (نویسنده فرانسوی) با عنوان وزن کننده روح بود و هنوز هم هرازگاه مقالاتی با اتکا به این باور منتشر می شود.

آزمایش 21 گرم، بیش از آنکه پاسخی علمی به پرسش وجود روح باشد، بازتابی از میل عمیق انسان برای فهمیدن مرگ است. علمی که امروز می شناسیم، نه شواهد معتبری برای وزن داشتن روح ارائه می دهد و نه ابزار لازم برای سنجش پدیده ای را دارد که ذاتاً غیرمادی فرض می شود.

اگر روح وجود داشته باشد، احتمالاً چیزی نیست که بتوان آن را روی ترازو گذاشت. آنچه بی تردید پس از مرگ باقی می ماند، اثری است که بر دیگران می گذاریم؛ اثری که وزن ندارد اما گاهی سنگین تر از هر وزنی است که علم بتواند آن را بسنجد.