محمدجواد روح در هم میهن نوشت: هفتم بهمن ماه پارسال در یادداشتی با عنوان روزنه گشایی جهانی به این نکته اشاره شد که: روزنه گشایی، چه در سطح داخلی و چه در سطح خارجی، راهبردی است که می کوشد از کمترین فرصت ها، محدودترین امکانات و اندک تریبون های باقیمانده برای ایران سود جوید و سخن گوید و روزن و راهی بگشاید.

آن یادداشت در مقام دفاع از اظهارات محمدجواد ظریف در گفت وگو با فرید زکریا در داووس نوشته شد و اشاره داشت که در چارچوب راهبرد روزنه گشایی جهانی ، ظریف در میانه زمستان سخت 1403 و در نخستین روزهای دولت جدید ترامپ، یکی از ظرفیت های معدود و محدود موجود برای ایران در سطح جهانی است .

متاسفانه، چنان که انتظار می رفت، قدرناشناسان دست دردست خالص سازان و هیاهوگران، قدر و قیمت ظرفیتی چون ظریف را ندانستند و در شرایطی که دونالد ترامپ تازه به کاخ سفید بازگشته بود، به هر بها و بهانه، توانمندترین دیپلمات نظام سیاسی را از مسئولیت کنار گذاشتند و حتی معاونتی فرمایشی و نمایشی را برای او وا نگذاشتند.

حالا نزدیک به 10ماه از آن روزها می گذرد. ظریف ماه هاست در دولت جایی ندارد (و از طنزهای تلخ زمانه، یکی هم اینکه او در دولتی جا ندارد که خود رییس شورای راهبردی تشکیل آن بود). رفتن ظریف درست در روزهایی رخ داد که چشم انداز سخت تر شدن اوضاع بین المللی ایران

برای هر چشم غیرمسلحی آشکار بود. درست همچون لشکری که در روز جنگ، سپهسالارش را کنار گذارند. مجوز مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا هم درست زمانی داده شد که آمریکاشناس ترین دیپلمات نظام، از مسئولیت حداقلی اش کنار رفت تا

حتی به اندازه مشاور و مدیر اتاق فکر دولت هم نتواند در روند مناسبات و مذاکرات تاثیر گذارد. خروجی این به میدان رفتن بدون سپهسالار و ناآشنایی و خودفریبی در قبال مناسبات امروز جهان، در ناکام ماندن مذاکرات مسقط رخ نمود.

باور کردن این تحلیل های خودساخته که فرقی بین بایدن و اوباما و ترامپ نیست و نادیده گرفتن ابعاد روانشناسی و راهبردی دولت کنونی آمریکا، باعث شد این تصور شکل گیرد که با همان سیاست کشتن و خریدن زمان که در دوران اوباما و بایدن اتخاذ شد و با ادبیات تحکم و تصلب، می توان برابر ترامپ هم ایستاد؛ آن هم ترامپ دوم که اولاً، متحدی رادیکال تر و تندروتر از خود همچون بنیامین نتانیاهو دارد که در پی برهم زدن نقشه خاورمیانه است و ثانیاً، متأثر از شرایط جنگ اوکراین و اتهامات مطرح علیه ایران، از حمایت تمام قد قدرت های اروپایی برخوردار است (وضعیتی که در دوره اول ریاست جمهوری ترامپ وجود نداشت و به مخالفت صریح تروییکای اروپایی با خروج آمریکا از برجام و رایزنی های آنان برای احیای توافق هسته ای در دوران بایدن تا قبل از جنگ اوکراین انجامید).

خروجی این وضعیت، ناکام ماندن مذاکرات با آمریکا و در ادامه جنگ 12روزه بود. ترامپ بلافاصله پس از پایان مهلت اعلامی اش برای دستیابی به توافق با ایران، مجوز حمله را به اسراییل داد؛ اتفاقی که در دوران اوباما یا بایدن، غیرقابل تصور بود. ترامپ اما مجوز حمله به ایران را داد. چنین بود که پهپادها و هواپیماهای مهاجم، پیش از هرچیز، تحلیل های ساده انگارانه از مناسبات جهانی و یکی پنداشتن دولت های آمریکا در نزد تحلیلگران و تصمیم سازان تندرو ایرانی را هدف گرفت و از اعتبار انداخت.

آن جنگ کوتاه اما پرهزینه بود. هزینه های آن جنگ (چه در بُعد اقتصادی و چه در بُعد تجهیزاتی و زیرساخت های آفندی و پدافندی) همچنان بر دوش کشور سنگینی می کند. هزینه بزرگ تر اما، تداوم فضای بلاتکلیف و تردیدآلود نه جنگ، نه صلح است که چه مدیران و صنعتگران و فعالان و شهروندان داخل کشور و چه مشتریان و ناظران خارج از کشور را متأثر می سازد و حتی مقامات عالی کشور نیز، در هفته های اخیر چندین بار نسبت به پیامدهای تداوم این فضا ابراز نگرانی کرده اند.

مجموعه این شرایط، وضعیت کشور را در روزهای پایانی پاییز به نقطه ای رسانده که شاهدیم. وضعیتی که جز وارونه نمایان و رویاپردازان رسیدن به پاستور و بهره مندان از آن، کسی آن را قابل تحمل نمی داند و روزنی از نور در ته تونل تاریک نمی بیند. حسن روحانی اما در این فضا و شرایط، از امکان گشایش گفته است و بن بست در سیاست خارجی را رد کرده است.

او که سابقه مسئولیت در دو پرونده عمده سیاست خارجی ایران (جنگ هشت ساله و هسته ای) را در کارنامه دارد؛ از امکان گشودن روزنه در وضعیتی سخن می گوید که اکنون دیگر ملغمه ای است از جنگ و هسته ای (و خود جنگ 12روزه مرتبط با منازعاتی چندبعدی است در موضوعات موشکی، منطقه ای و عادی سازی که طرف آمریکایی خواستار تعیین تکلیف ایران در قبال آن هاست).

چنین شرایط پیچیده ای (که حتی با پذیرش تعطیل غنی سازی هم حل نمی شود)، نیازمند تغییر نگاه مبنایی در سیاست خارجی است. اگر در مقطع برجام یا پایان جنگ، تغییر روند امور در حد تاکتیکی و با هدف مقطعی کاهش تنش و رفع تحریم بود؛ در شرایط کنونی، بعید به نظر می رسد انعطاف موردی و نرمش مقطعی حاصلی در بر داشته باشد.

ایران امروز در نقطه ای قرار دارد که نیازمند گفت وگویی صریح و انتقادی در قبال راه طی شده در سیاست داخلی و خارجی است. اگر پروژه وفاق و تاکید مکرر مقامات عالی نظام بر انسجام و اجماع سازی داخلی را حرکتی در داخل با هدف کلی و کلان به حاشیه راندن خالص سازان و سطحی از عادی سازی مواجهه حکومت و جامعه بدانیم و آن را نشانه تغییری مبنایی (هرچند بطیی و پردست انداز) در سیاست داخلی تلقی و تعریف کنیم؛ ناچار در کنار آن، به تغییری مبنایی در سیاست خارجی نیز نیاز است. چراکه به قول قدیم روحانی که حال اثبات و عیان شده است، آب خوردن مردمان هم وابسته به رفع بحران خارجی است.

رویکرد این تغییر مبنایی، ارائه تصویری جدید از ایران است که در آن، نوعی موازنه مثبت برای همکاری و ارتباط با همه قدرت های جهانی و منطقه ای و نیز پذیرش الزامات آن در دستور کار قرار گیرد. البته، زمان مناسب و مساعد برای چنین تغییری، در مقطع پس از برجام بود که ازیک سو، نیروهای میانه رو و دموکرات زمام امور در آمریکا را در دست داشتند و از سوی دیگر، ایران در شرایط بی ثبات منطقه و در مقطع ظهور جریان هایی چون داعش و حوثی ها و نیز متزلزل بودن کشورهایی چون لبنان، سوریه و عراق از نفوذ و ابزارهای چانه زنی گسترده ای برخوردار بود؛ ابزارهایی که تا حد زیادی از دست رفته است و در نقاطی چون سوریه و لبنان، حتی به جای فرصت های پیشین، ایران با تهدیدها و تعارض های جدی مواجه شده است. در برابر چنین پازل درهم ریخته ای، دو رویکرد می توان اتخاذ کرد.

رویکرد نخست، از آن تندروهای داخلی و درعین حال اپوزیسیون سرنگونی طلب خارجی است که هر دو طبق معمول از دو مسیر متفاوت به یک نتیجه مشترک می رسند و آن اینکه سیاست خارجی جمهوری اسلامی قابل تغییر نیست. تندروهای انقلابی گرای داخلی، بسیاری از موضوعات و حوزه های سیاست خارجی را در قالب اصولی حیثیتی و لایتغیر تعریف و تصویر می کنند که بدون آن ها، جمهوری اسلامی هویت و معنایی نخواهد داشت و ازاین رو، بر غیرقابل تغییر بودن آن ها پای می فشارند (مشابه بحثی که در مسائل اجتماعی از قبیل حجاب دارند).

اپوزیسیون سرنگونی طلب نیز که تجربه 1401 نشان داد به رغم همه تدارک ها و سودجویی ها از رخدادهای داخل کشور، نه توان رهبری و نه توان سازماندهی حرکتی انقلابی و پیشبرد رویاهای براندازانه خود را ندارد؛ می کوشد با غیرقابل تغییر نشان دادن سیاست خارجی جمهوری اسلامی، قدرت های خارجی را برانگیزد تا هرچه سریع تر پروژه رژیم چنج را در دستور کار قرار دهند و در این جهت، حتی نابودی زیرساخت ها و کشتار غیرنظامیان را نیز توجیه و تبیین تئوریک و حتی فقهی! می کنند.

رویکرد دوم اما، مبتنی بر مشی ای تجدیدنظرطلبانه و بازاندیشانه است. در این رویکرد، بقای ایران و در مرحله بعد نظام سیاسی، اولویت و ضرورت اصلی و مبنایی است و تغییر سیاست ها و راهبردها، امری فرعی و ثانویه تعریف و تلقی می شود؛ هرچند رنگ و لعابی هویتی و حیثیتی داشته باشد. در این نگاه، بازاندیشی، تغییر و تجدیدنظرطلبی اتفاقاً در موضوعاتی معنا و مفهوم دارد که وجه هویتی و مبنایی داشته باشد؛ و الا تغییر در سطح تاکتیکی و مقطعی که نیاز به بازاندیشی و تجدیدنظرطلبی ندارد.

در چنین رویکردی، الگوهایی چون چین دنگ شیائوپنگ به عنوان نمونه موفق و بهنگام تجدیدنظرطلبی در ساختاری انقلابی قابل یادآوری است؛ در برابر الگوهای ناکام و دیرهنگامی چون پروستروییکا و گلاسنوست میخاییل گورباچف که نتوانست کشوری فرسوده و درمانده در بند شعارهای ایدئولوژیک چون اتحاد جماهیر شوروی را از سراشیبی فروپاشی نجات دهد.

سخنان اخیر حسن روحانی، متکی و مبتنی بر چنین رویکردی است؛ رویکردی که در صورت اتخاذ آن، رویای طیف های رادیکال پوزیسیون و اپوزیسیون (خالص سازان و سرنگونی طلبان) نقش بر آب خواهد شد. به همین جهت است که هر دو طیف، از به میدان آمدن و حتی سخن گفتن چهره هایی چون روحانی هراس دارند. هراس خالص سازان داخلی نه از جهت تغییرات مبنایی در سیاست خارجی و کنار گذاشته شدن شعارها و آرمان های انقلابی، بلکه از جهت نگرانی از کنار گذاشته شدن خودشان و پایان بهره مندی از مناصب و مواهب قدرت تحت عنوان وفاداری و پایداری بر شعارها و آرمان هاست.

کاسبان تحریم نیز در این هراس با کاسبان ایدئولوژی مشترکند (چنان که شاخص ترین آنان هفته گذشته پرده پوشی را کنار گذاشت و هرچه عقده از رفع تحریم ها و برجام داشت، در توییتی علیه روحانی خالی کرد). هراس سرنگونی طلبان خارج نشین نیز، همچون همیشه از آن است که گرایش ایران به میانه روی و عادی سازی، جمهوری اسلامی را یک بار دیگر (و این بار به شکلی راهبردی و مبنایی) از انزوا بیرون آورد و در نتیجه، دولت های اروپایی و آمریکایی هم به جای هزینه بی حاصل برای اپوزیسیون پرمدعا و ناتوان، وارد فاز همکاری و سرمایه گذاری در ایران شوند و طبعاً، نه فقط رویای براندازی، که فاندها و منابع آنان نیز بر باد می رود.

ازاین روست که همزمان با نمایندگان و رسانه های پرسروصدا و هیاهوگران راست افراطی داخل نشین، کانال ها و رسانه ها و سخنگویان راست افراطی خارج نشین نیز مدام به میانه روها و اصلاح طلبان و به ویژه چهره هایی چون حسن روحانی می تازند. اگر روزنامه ها و رسانه های تندرو داخلی هر روز به بهانه ای با کلمات بنفش ، خسارت محض ، دهه برباد رفته و امثال آن، تیتر می سازند و کلمات و ترکیب های تازه می پردازند؛ تندروهای خارجی هم، هر روز به بهانه ای سراغ حافظه تاریخی می روند تا به زعم خود، هویت و ماهیت واقعی میانه روها و اصلاح طلبان را افشا کنند.

هرچه باشد، آن ها نیز همچون جام جم نشینان و کیهان نویسان در افشای هویت و نمایش نیمه پنهان مخالفان ید طولایی دارند. روحانی بیش از همه میانه روها، هدف و سوژه این حملات است. بااین حال، او هراسی از حملات هیاهوگران و کابوس زدگان ندارد؛ حتی اگر هر ماه برای محاکمه او همایش گذارند یا در مجلس ماجرای درگذشت پسرش را چون پیراهنی خونین بر سر دست بلند کنند. تحمل چنین حملاتی برای هر میانه رویی، هر اصلاح طلبی و هر روزنه گشایی شرط سیاست ورزی است.

چنین نیرویی و چنین رویکردی، چه در سیاست داخلی و چه در سیاست خارجی، همواره متهم به وسط بازی، وابستگی، خودباختگی و فقدان شجاعت و صراحت است. حال آنکه شجاعت واقعی، نه در شعارهای رادیکال و نمایش وفاداری و پایداری یا مخالف خوانی و مرگ خواهی، بلکه در دیدن واقعیت، پذیرش واقعیت و گشودن روزنه ای در شرایط سخت است. اولین شرط روزنه گشایی نیز، باور به سختی و دشواری وضعیت تا حد محدودیت و مسدودیت کامل است.

وقتی این گزاره به باور تبدیل شد؛ تازه می توان از امکان گشایش و روزنه گشایی سخن گفت. روحانی در سخنان اخیر خود، چنین گفته است؛ اما باید دید تصمیم سازان و تصمیم گیرندگان اصلی قدرت نیز، آماده دیدن و شناختن واقعیت هستند یا آنکه همچنان به شنیدن قصه های خواب آور وارونه سازان و بهره مندان وضعیت موجود ادامه خواهند داد…