فرارو- در روزهای پایانی آذر 1357، زمانی که پایه های سلطنت لرزان شده بود، محمدرضا پهلوی در کاخ نیاوران میزبان چهره هایی شد که سال ها آن ها را طرد کرده بود. یکی از این دیدارها با احسان نراقی و پیرامون مقاله ای از ریچارد هلمز (رییس سابق سیا) شکل گرفت؛ دیداری که پرده از عمق توهم توطئه در ذهن شاه برداشت.

به گزارش فرارو، 27 آذر 1357 مصادف بود با انتشار مقاله ای از ریچارد هلمز، سفیر سابق آمریکا در تهران و رییس پیشین سیا، در مجله تایم. این مقاله که به تحلیل اوضاع بحرانی ایران می پرداخت، چند روز بعد به موضوع بحث داغی میان شاه و احسان نراقی در کاخ نیاوران بدل شد. نراقی در کتاب از کاخ شاه تا زندان اوین روایتی دست اول از این گفتگوها ارائه داده که تصویر دقیقی از فروپاشی روانی و فکری شاه در واپسین روزهای قدرت را ترسیم می کند.

شاه در ماه های آخر حکومت، زمانی که عملاً مهار اوضاع از دستش خارج شده بود، رویکرد خود را تغییر داد. او که سال ها منتقدان دلسوز را نادیده گرفته بود، ناچار شد دست یاری به سوی کسانی دراز کند که نامشان در فهرست مغضوبین دربار قرار داشت. چهره هایی نظیر علی امینی، عبدالله انتظام و غلامحسین صدیقی پس از سال ها به کاخ فراخوانده شدند تا راهی برای برون رفت از بحران بیابند.

احسان نراقی، روشنفکر شناخته شده و از بستگان فرح پهلوی نیز از جمله این افراد بود. او از اول مهر تا 24 دی ماه 1357، هشت بار با شاه دیدار کرد. نراقی می نویسد: پدید آمدن مشکلات و خطرات انقلاب، شاه را مجبور ساخت با کسانی خصوصی ملاقات کند که قبلاً هرگز آن ها را نمی دید.

یکی از کلیدی ترین بخش های خاطرات نراقی، پاسخ صریح او به پرسش شاه درباره ریشه های انقلاب است. شاه در نخستین دیدار با ناباوری می پرسد: این اغتشاش و تحریکی که دارد عمومیت می یابد از کجاست؟ بانی آن چه کسی است؟

پاسخ نراقی کوتاه و تکان دهنده بود: خود شما، اعلیحضرت!

نراقی در توضیح این ادعا به وقایع 15 سال قبل (1341) اشاره می کند؛ زمانی که شاه در سفر به قم، با لحنی تند و توهین آمیز روحانیون را مورد حمله قرار داد. نراقی به شاه یادآور می شود: لحن شما به قدری خشن بود که حتی رادیو مجبور به سانسور بخشی از آن شد. من همان روز گفتم این روز تاریخی را فراموش نکنیم؛ روزی که اعلیحضرت یک حرکت اسلامی عظیم را علیه خود به جنبش درآورد.

اما شاه حاضر به پذیرش خطای خود نبود. اوج این انکار واقعیت در واکنش او به مقاله ریچارد هلمز و مواضع دولت انگلیس دیده می شود. در حالی که هلمز در مقاله خود نوشته بود آمریکا تا زمانی که شاه حافظ منافعش است نباید او را رها کند و وزیر خارجه انگلیس نیز بر حمایت از شاه تأکید داشت، محمدرضا پهلوی برداشتی کاملاً متفاوت و عجیب داشت.

در دیدار 4 دی 1357، شاه به نراقی می گوید: با این حرف ها مسلماً هدفشان دفاع از ما نبوده، بلکه کاملاً برعکس! این آقایان هر کاری می کنند تا ملت باور کند من در خدمت خارجی ها بوده ام. آن ها به جای حفظ من، دارند بی اعتبارم می کنند.

زمانی که نراقی سعی می کند به شاه اطمینان دهد که آمریکا و انگلیس دوستان او هستند، شاه با قاطعیت رد می کند: هرگز! همه چیز به نحوی است که گویی برای از میان برداشتن من با یکدیگر به توافق رسیده اند.

این گفتگوها نشان می دهد که شاه تا آخرین لحظات حضور در ایران، گرفتار این تحلیل بود که سقوط حکومتش نه نتیجه سیاست های داخلی، بلکه حاصل یک توطئه پیچیده خارجی است. او معتقد بود غربی ها دولتی قوی در منطقه نمی خواهند و یا به خاطر سیاست های نفتی او، کمر به حذفش بسته اند.

این نگاه باعث شد او حتی زمانی که مردم در خیابان ها علیه او شعار می دادند، به جای شنیدن صدای اعتراض، در پی یافتن دست پنهان بیگانگان باشد؛ باوری که تا زمان مرگ در کتاب پاسخ به تاریخ نیز بر آن پافشاری کرد.