محسن هاشمی رفسنجانی در شرق نوشت: برخی تحلیلگران وقتی سخن از مذاکره و حل وفصل مسائل بین المللی، به ویژه پرونده هسته ای به میان می آید، گمان می کنند که منظور از آن، انتظار معجزه یا حل مشکلات از سوی غرب است. این برداشت، اشتباه است و می تواند سیاست گذاری و تصمیم گیری های راهبردی کشور را به مسیر نادرست سوق دهد.

روابط خارجی ایران، چه با شرق و چه با غرب، ابزار و وسیله ای برای کاهش موانع بین المللی و تسهیل توسعه اقتصادی و اجتماعی است، نه هدف نهایی و نه راهکار جادویی برای رفع همه مشکلات داخلی. واقعیت امروز ایران را می توان به عنوان یک تعلیق راهبردی توصیف کرد؛ وضعیتی که نه امکان پیشروی روشن و بدون دشواری فراهم است و نه عقب نشینی کم هزینه ممکن است.

این تعلیق، مدیریت کشور را عملا به سایه دائمی تهدید و احتمال جنگ محدود کرده و موجب شده سرمایه گذاری، ثبات اجتماعی و تصمیم گیری های اقتصادی تقریبا متوقف شود. این توقف فشار اقتصادی و معیشتی را تشدید کرده و لابد می تواند زمینه نارضایتی اجتماعی و افزایش بحران های اجتماعی را نیز فراهم کند.

اگر فرض کنیم سناریوی تحمیل جنگ 12روزه با هدف شکل گیری شورش های داخلی محتمل است، این امر نشان می دهد که به زعم دشمن، یک جنگ دیگر می تواند پس از ایجاد بی ثباتی اجتماعی رخ دهد. بهبود شرایط اقتصادی و ساماندهی معیشت بدون همکاری مؤثر با بازیگران خارجی، به ویژه چین و روسیه، دشوار خواهد بود. این کشورها مایل به همکاری هستند، اما بدون ملاحظات رقابتی با آمریکا، نمی توانند بی قیدوشرط به ایران کمک کنند.

همکاری با چین و روسیه می تواند فشار اقتصادی و پیامدهای اجتماعی آن را کاهش دهد، اما به تنهایی قادر به حل ناترازی های عمیق اقتصادی نیست. این واقعیت نشان می دهد که سیاست خارجی هوشمند، متوازن و هم زمان با توسعه داخلی، شرط لازم برای کاهش فشارها و افزایش تاب آوری است.

در داخل کشور هرچند هماهنگی میان قوای سه گانه قابل قبول بوده، اما عبور دولت از کارآمدی به اسم وفاق بهانه را برای مجلس جهت استفاده از ابزار استیضاح فراهم می کند و نشانه های این رویکرد نیز آشکار شده است. در فضای بین المللی نیز تکیه بر سیاست صبر راهبردی یا انتظار برای تغییر در دولت آمریکا، تضمینی برای بهبود اوضاع نیست.

ایران باید ظرفیت های مدیریتی، اقتصادی و صنعتی خود را تقویت کند تا زمان از یک فرصت بالقوه به عاملی منفی تبدیل نشود. قدرت دفاعی ایران، هرچند حیاتی است، اما به تنهایی قادر به برقراری توازن امنیتی نیست، به ویژه در شرایطی که تحرکات اسراییل و فشارهای منطقه ای با شدت ادامه دارد. در این میان، استفاده از زیرساخت و توان دریایی ایران به دلیل ویژگی های راهبردی اش می تواند در سطوح اقتصادی، موازنه را تا حدی به نفع کشورمان تغییر دهد و همچنین بستر لازم برای چانه زنی و همراه سازی کشورهای منطقه در مدیریت تنش را فراهم کند.

با این حال، انتظار اینکه چین یا روسیه در این حوزه به صورت مستقیم و موازنه ساز دخالت کنند، واقع بینانه نیست؛ چراکه نه از نظر فنی چنین امکانی وجود دارد و نه اراده سیاسی محکمی برای آن مشاهده می شود. استفاده از ظرفیت جبهه مقاومت نیز به دلایل مختلف، به ویژه شرایط حساس حزب الله لبنان، با محدودیت هایی جدی روبه رو است.

در چنین وضعیتی، حفظ جایگاه سیاسی حزب الله از طریق ابتکارات دیپلماتیک ضرورت دارد؛ زیرا هر آسیبی به محور مخالفت جهان اسلام با رژیم صهیونیستی می تواند روایت ایرانِ ضعیف را تقویت کند. بی عملی در این حوزه نیز ممکن است کشور را با پیامدهایی غیرقابل پیش بینی مواجه کند.

ایران برای خروج از وضعیت تعلیق، ناگزیر است برنامه ای سه محوری را به صورت هم زمان پیش ببرد: نخست، افزایش تاب آوری اقتصادی و اجتماعی؛ دوم، رفع تحریم ها با حفظ روابط اقتصادی با چین و شرق آسیا و هم زمان تنش زدایی با غرب و ایجادنکردن منافع اقتصادی برای کاسبان تحریم؛ و سوم، تقویت توان دفاعی بر پایه رویکردهای هوشمند سیاسی و عملیاتی.

بحران های امروز ایران مجموعه ای از مسائل درهم تنیده و هم زمان هستند؛ بحران سرمایه اجتماعی و شکاف میان دولت و ملت، بحران حکمرانی و ضعف شایسته سالاری، ناترازی های عمیق اقتصادی و کمبود زیرساخت های توسعه، بحران دیپلماتیک و نبود متحدان مؤثر و البته بحران فقر و کوچک شدن طبقه متوسط. حل هر یک از این بحران ها مستلزم رعایت تقدم و تأخر در اقدامات است؛ زیرا هر اصلاح جزیی، اگر بدون هماهنگی با سایر عرصه های راهبردی انجام شود، می تواند نتیجه ای معکوس و حتی تشدیدکننده بحران ها داشته باشد.

برای عبور از وضعیت کنونی، پنج اقدام اساسی باید به صورت هم زمان پیش برده شود: نخست، ارتقای سرمایه اجتماعی از مسیر تقویت همبستگی با پذیرش تکثر فرهنگی و اجتماعی، امنیتی زدایی، توانمندسازی جامعه و ایجاد امید و چشم انداز روشن برای مردم. دوم، بازنگری در کارآمدی نهادها با استفاده از متخصصان داخلی و خارجی، اصلاح نظام انتصابات، شایسته سالاری و گشوده شدن درهای حکمرانی به روی نیروهای کارآمد. سوم، سرمایه گذاری جدی در زیرساخت ها، رفع موانع سرمایه گذاری خارجی، واقعی سازی درآمد و هزینه در حوزه انرژی و توجه مؤثر به محیط زیست. چهارم، کاهش تنش های بین المللی، تعریف منافع برد-برد با شرکای شرقی، تقویت همکاری های منطقه ای و گسترش ارتباط با کشورهای خلیج فارس. پنجم، پیشبرد سیاست های رفاهی و اقتصادی واقعی، ازجمله ارتقای آموزش، بهداشت و بیمه، تعیین دستمزدهای متناسب با تورم، حمایت از تولید داخلی، ایجاد فرصت های شغلی و فراهم کردن امکان حضور گسترده زنان تحصیل کرده در عرصه اقتصاد. اجرای این اقدامات زمانی نتیجه بخش خواهد بود که هم زمان و هماهنگ پیش بروند.

تمرکز بر یک یا دو محور و نادیده گرفتن دیگر عناصر این پنج گانه، نه تنها بهبود ایجاد نمی کند، بلکه می تواند فشارها و نارضایتی های اجتماعی را افزایش دهد. در چنین شرایطی، حاکمیت باید با نگاهی کلان و استراتژیک، دستورالعملی منسجم برای پیشبرد هم زمان این محورها تدوین کند تا زمینه اصلاحات واقعی، پایدار و قابل اتکا فراهم شود.

ایران امروز در نقطه ای ایستاده است که هر اقدام خردمندانه باید هم زمان چند بحران را هدف بگیرد و بر پایه نگاهی جامع به توسعه اقتصادی، اجتماعی و دیپلماتیک شکل گیرد. در این مسیر، الگوی حکمرانی آیت الله هاشمی رفسنجانی در دوران سازندگی -الگویی مبتنی بر عقلانیت، توسعه محوری، تعامل گرایی و پیوند میان اصلاحات داخلی و تنش زدایی خارجی- می تواند الهام بخش باشد. تنها در چارچوب چنین رویکردی است که کشور قادر خواهد بود از وضعیت تعلیق راهبردی خارج شود، تاب آوری ملی را افزایش دهد و مسیر یک توسعه پایدار و قابل پیش بینی را هموار کند.