سفر دو روزه عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان به بلاروس و روسیه از اواسط هفته جاری آغاز شد؛ سفری که نخست با حضور او در مینسک، پایتخت بلاروس، کلید خورد و سپس با عزیمت به مسکو ادامه یافت. به باور گروهی از ناظران ترتیب این سفر و انتخاب مقاصد آن، از همان ابتدا نشان می داد که تهران در شرایطی خاص، به دنبال فعال سازی همزمان ظرفیت های سیاسی، امنیتی و اقتصادی خود در شرق اروپا و اوراسیاست، بالاخص آنکه ایران و بلاروس در سال های اخیر، به ویژه در حوزه های نظامی، صنعتی و دور زدن محدودیت های تحریمی، همکاری های رو به گسترشی داشته اند؛ همکاری هایی که اکنون نشانه هایی از ورود به مرحله ای گسترده تر، به خصوص در حوزه اقتصادی، از خود بروز داده است.

به گزارش اعتماد، در ادامه این مسیر، مسکو به عنوان مقصد دوم سفر نیز اهمیت مضاعفی پیدا می کند؛ چراکه روسیه نه تنها شریک راهبردی ایران در سال های اخیر بوده، بلکه در مقاطع حساس، نقش موثری در مهار فشارهای سیاسی و حقوقی علیه تهران ایفا کرده است. در عین حال این سفر در شرایطی انجام می شود که با فعال سازی مکانیسم ماشه و تشدید فشارهای تحریمی، فضای دیپلماتیک علیه ایران بار دیگر سنگین تر شده است. همزمان، پرونده هسته ای ایران و نحوه تعامل با آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته و گزارش ها و مواضع اخیر آژانس، واکنش های تهران را به دنبال داشته است. در چنین فضایی، ناظران معتقدند یکی از محورهای اصلی این سفر، رایزنی برای کاستن از سطح فشارهای تحریمی و بررسی تغییر یا بازتنظیم نوع همکاری ایران با نهادهای بین المللی، به ویژه آژانس، بوده است. با این همه اما به نظر می رسد گره اصلی این سفر، تلاقی همزمان سه مولفه فشار تحریمی، بن بست دیپلماتیک با غرب و نقش آفرینی بازیگران شرقی است.

گره ای که تهران می کوشد با لحاظ کردن تشدید همکاری هایش با مسکو و مینسک، آن را نه تنها باز کند، بلکه شکل آن را در معادلات آینده تغییر دهد. به این بهانه روزنامه اعتماد با هدف ارزیابی محورهای مهم سفر هیات ایرانی به بلاروس و روسیه با عبدالرضا فرجی راد، استاد ژئوپلیتیک و حسن بهشتی پور، پژوهشگر روابط بین الملل گفت وگو کرده است.

فرجی راد با تاکید کرد که سفر آقای عراقچی به بلاروس و روسیه با هدف تقویت همکاری های اقتصادی و دفاعی، هماهنگی درباره مسائل هسته ای و آژانس بین المللی انرژی اتمی و کاهش فشارهای تحریمی انجام شده است. بهشتی پور نیز ضمن اشاره به محورهای اقتصادی و دفاعی سفر هیات ایرانی به مسکو و مینسک همزمان تاکید کرد: در شرایط فعلی کشورهای تحت تحریم و همسو سعی در نزدیک شدن به یکدیگر دارند تا بتوانند آثار و هزینه های تحریم بر اقتصاد خود را کاهش دهند.

مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید:

عبدالرضا فرجی راد: رییس دستگاه دیپلماسی کشورمان با هدف انعقاد توافق های نظامی و اقتصادی بیشتر و قدرتمندتر با بلوک شرق به روسیه و بلاروس سفر کرد

عبدالرضا فرجی راد، استاد ژئوپلیتیک در پاسخ به سوال اعتماد درباره چرایی اهمیت سفر وزیر امور خارجه کشورمان به بلاروس و روسیه گفت: سفر آقای عراقچی به بلاروس با سفری که به روسیه انجام می دهد، تفاوت هایی دارد. سفر به بلاروس در شرایطی انجام می شود که اخیرا همکاری های نظامی میان ایران و بلاروس در حال شکل گیری است، ضمن آنکه ایران به دنبال آن است که بتواند تحریم ها را دور بزند و از ظرفیت کشورهایی که همسو هستند یا تفکر نزدیکی دارند، استفاده کند.

پیش از این نیز از ظرفیت بلاروس استفاده می شد و همکاری ها در مجموع رو به جلو حرکت می کرد. اخیرا این احساس وجود دارد که شاید دو طرف به دنبال شکل دهی به همکاری های اقتصادی گسترده تری باشند و تمرکز اصلی روابط با بلاروس نیز بیشتر بر همین حوزه قرار بگیرد. به باور فرجی راد در مورد روسیه اما در رابطه با همکاری های دوجانبه، سفرهای متعددی میان دو کشور انجام شده است؛ چه سفرهایی از ایران به روسیه و چه از روسیه به ایران، به ویژه در سفرهای انجام شده در آسیای مرکزی، رییس جمهور اخیرا با آقای پوتین گفت وگو کرده و وزرا نیز همراه آنان بوده اند. طبیعتا در این دیدارها درباره پیشبرد همکاری های اقتصادی و همچنین قرارداد راهبردی که دو کشور با یکدیگر امضا کرده اند، گفت وگو شده است.

فرجی راد در ادامه تاکید کرد: به باور من، در مقطع کنونی و در این سفر به روسیه، تمرکز اصلی باید بیشتر بر موضوعاتی مانند مسائل هسته ای، موضوعات مرتبط با آژانس بین المللی انرژی اتمی و چگونگی مذاکره و نحوه برخورد با امریکا باشد. به باور من، احتمالا در این سفر نباید تمرکز اصلی بر همکاری های اقتصادی و توسعه روابط دوجانبه باشد، چراکه این حوزه ها در حال حاضر توسط وزرا و همچنین رییس جمهور در حال پیگیری است، ضمن آنکه در یکی، دو سال گذشته و حتی در چند ماهه اخیر، دیدارهای خوبی میان آقای پزشکیان و آقای پوتین انجام شده است.

فرجی راد در ادامه و در پاسخ به دیگر پرسشی در رابطه با ادعاهایی که در زمینه احتمال میانجیگری مسکو میان تهران و واشنگتن و همچنین نهاد پادمانی مطرح است، خاطرنشان کرد: من کلمه میانجیگری را واژه درستی نمی دانم، اما این احتمال وجود دارد که روسیه پیام هایی را به طرف امریکایی منتقل کند یا پیام هایی را از سوی امریکا دریافت کرده و به طرف ایرانی منتقل کند. چنین نقشی ممکن است و پیش از این نیز آقای پوتین در این رابطه ابراز علاقه کرده بود. به گفته این استاد ژئوپلیتیک در ارتباط با آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز، باید گفت که حال که درنهایت مکانیسم ماشه فعال شد، از طرفی ایران در حال حاضر اجازه داده است که بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی در ایران فعال باشند و از سایت های مختلف بازدید کنند، البته به جز آن چهار سایتی که بمباران شده اند، به این دلیل که ایران معتقد است بازگشایی این سایت های بمباران شده با خطر همراه است.

از سوی دیگر، روسیه و چین اعلام کرده اند که آن بخش از قطعنامه ای را که در شورای امنیت علیه ایران تصویب شده را قبول ندارند. برای آنکه این هماهنگی ها به شکل بهتری انجام شود، به طور قطع در این زمینه میان آقای عراقچی و همتای روسی گفت وگو صورت خواهد گرفت؛ حال باید دید چگونه می توان این هماهنگی ها را انجام داد و همزمان چگونه باید با این وضعیت برخورد شود تا طرفی که با ایران همکاری می کند، کمتر آسیب ببیند و کمتر متحمل هزینه شود. در مجموع، مجموعه ای از مسائل که بی ارتباط با آژانس بین المللی انرژی اتمی و موضوع هسته ای نیست، حتما در گفت وگو با روسیه مورد بحث قرار خواهد گرفت و سفر ایشان نیز بیشتر حول و حوش همین موضوعات می گذرد.

این استاد ژئوپلیتیک در ادامه گفت وگویش در رابطه با تشدید فشارهای بین المللی بر ایران و روسیه تشریح کرد: اکنون نیز ما در شرایطی قرار داریم که فشارها در حال افزایش است. این فشارها را به وضوح می توان در مسائل داخلی، وضعیت ارز، معیشت و تورم مشاهده کرد. علاوه بر این، توقیف کشتی ها در دریاها و اقیانوس ها نیز به نوعی بخشی از همین فشارهاست. بنابراین، برای کاهش این فشارها و ایجاد گشایش، به نظر من باید ابتکارهایی به خرج داده شود. اینکه امریکایی ها، به ویژه دونالد ترامپ، هر چند روز یک بار در مصاحبه ها اعلام کنند که می خواهند با ایران گفت وگو کنند اما اجازه نمی دهند ایران به توانمندی هسته ای برسد و در مقابل، طرف ایرانی هم اعلام کند آماده مذاکره است اما به شرطی که امریکا شروط ایران را بپذیرد یا امریکا بگوید ایران شروط ما را بپذیرد، عملا ما را در یک چرخه تکراری قرار داده است.

به باور فرجی راد تقریبا پنج یا شش ماه است که همین اظهارات دایما تکرار می شود و پیشرفتی حاصل نشده است. طرفی که در این میان بیشتر آسیب دیده است ایران است، چراکه واشنگتن این تصور را دارد که ایران غنی سازی انجام نمی دهد، درحالی که فشارهای اقتصادی بر مردم و دولت ایران ادامه دارد، به همین دلیل من معتقدم باید ابتکارهایی به کار گرفته شود. این موضوع را پیش تر هم مطرح کرده ام. اساسا لازم نیست هر روز از طریق رسانه ها مواضع جدیدی اعلام شود. می توان به شکلی این مسیر را مدیریت کرد که به عنوان مثال در قالب یک مذاکره محرمانه با استیو ویتکاف، نماینده ویژه رییس جمهور امریکا آغاز شود.

این استاد ژئوپلیتیک در ادامه گفت: همزمان شاهد هستیم امریکا و شخص دونالد ترامپ، با شرایط فعلی و به نوعی غروری که پیدا کرده، خود را مالک دستاوردهای بزرگی می داند؛ از تحولات اوکراین و فشاری که بر زلنسکی وارد شده، گرفته تا ادعاهایی که درباره امریکای لاتین مطرح می کند و مدعی است علاوه بر ونزوئلا، سراغ کشورهای دیگر هم خواهد رفت. این فضا نوعی اعتماد به نفس و غروری به او داده است. در چنین شرایطی، به طور طبیعی برای او دشوار است که به صورت علنی از مواضع یا شروطی که درباره ایران اعلام کرده، عقب نشینی کند. اگر این واقعیت را بپذیریم، دیگر منطقی نیست همان روندی را که در پنج یا شش ماه گذشته طی کرده ایم، بدون تغییر ادامه دهیم. باید ابتکارهایی انجام شود.

به گفته فرجی راد این ابتکارها نیز زمانی نتیجه می دهد که بتوان یک مذاکره محرمانه را پیش برد، به ویژه باتوجه به این نکته که آقای ترامپ نمی خواهد مانند آقای اوباما با ایران معامله کند. او می خواهد در فضای تبلیغاتی دستاوردی ارایه دهد و بگوید توافقی که با ایران به دست آورده، بهتر از توافق دوره اوباما بوده است. بنابراین، باید این ملاحظات را درنظر گرفت و بده بستان ها به گونه ای تنظیم شود که ایران تا حدی به خواسته های خود برسد و در عین حال، دونالد ترامپ نیز بتواند از آن برای تبلیغات داخلی استفاده کند. تجربه نشان داده که منافع شخصی ترامپ برای او اهمیت زیادی دارد، به گونه ای که گاه حتی منافع ملی امریکا را نیز تحت الشعاع قرار می دهد تا منافع شخصی خود را برجسته کند.

بر همین اساس، ایران باید از این واقعیت استفاده کرده و ابتکار عمل داشته باشد، نه اینکه صرفا در چارچوب این الگو باقی بماند که امریکا بگوید مبنی بر شروطی مذاکره می کنیم و ایران نیز انجام مذاکره را مشروط به شروطی بداند. در چنین وضعیتی، همه اعلام آمادگی می کنند اما در عمل هیچ گامی به جلو برداشته نمی شود، در حالی که اقتصاد کشور در وضعیت رکود باقی می ماند. فرجی راد در ادامه و در پاسخ به سوالی درباره ادعاهای مطرح شده درخصوص ارتباط مذاکرات صلح اوکراین و نقش آفرینی ایران تشریح کرد: مذاکرات صلح اوکراین که همچنان در جریان است به عنوان یک محور اساسی در دستور کار سفر هیات ایرانی قرار ندارد و ارتباط مستقیمی با ایران ندارد، چراکه در سطح کلان و بین المللی مطرح است. این مساله، موضوعی میان امریکا و روسیه است و اردوگاه غرب را نیز درگیر کرده، آن هم در شرایطی که اروپا در وضعیت انفعال قرار دارد، تحت فشار است و عملا راه فراری هم برای خود متصور نیستند.

ازسوی دیگر، آقای زلنسکی در تلاش است از بحرانی که اکنون با آن مواجه شده، عبور کند و به همین دلیل مدام به سمت اروپایی ها پناه می برد. اروپایی ها نیز در حدی به او دلگرمی می دهند، اما در عمل اقدام موثری انجام نمی دهند. به گفته این استاد ژئوپلیتیک در مقابل، ترامپ برای زلنسکی شروطی تعیین می کند و می گوید تا زمان مشخصی باید اقدامات خاصی انجام شود. طرح هایی هم ارایه می شود که درنهایت باز هم به نفع روسیه است؛ برای مثال درباره آن 20درصد از خاک اوکراین که هنوز دراختیار این کشور است، مطرح می شود که پلیس روسیه در آن مناطق مستقر شود تا مساله به نوعی حل و فصل شود، درحالی که حضور پلیس روسیه عملا به معنای قرار گرفتن آن مناطق دراختیار روسیه است. به همین دلیل، این یک مساله بین المللی است و ایران نقشی در آن نمی تواند ایفا کند.

فرجی راد در ادامه این گفت وگو تاکید کرد: در این زمینه روسیه با امریکا وارد تعامل شده و تلاش می کند با فشار بر اروپا، این روند را به نفع خود به پایان برساند و اروپا را وادار به عقب نشینی کند. تشدید جنگ و هدف قرار گرفتن مسیرهای ارتباطی و لجستیکی اوکراین، ازجمله مسیرهایی که از رومانی تامین می شد و مورد حمله روسیه قرار گرفته، همگی در راستای اعمال فشار برای رسیدن به نتیجه مطلوب مسکو است بنابراین، این تحولات ارتباط مستقیمی با ایران ندارد. ممکن است در بخش های نظامی، تعاملاتی میان ایران و روسیه در جریان باشد که طرفین بخواهند درباره آن تصمیم گیری یا معامله کنند، اما این موضوع الزاما به حوزه سیاست خارجی ایران مربوط نمی شود.

حسن بهشتی پور: رایزنی درباره موضوعات مختلف از برنامه هسته ای ایران گرفته تا فشار تحریم ها و همکاری های امنیتی- اقتصادی در دستور کار وزرای خارجه ایران و روسیه قرار دارد

بهشتی پور در پاسخ به پرسشی در زمینه ارزیابی اش از ابعاد سفر وزیر امور خارجه کشورمان به مسکو تصریح کرد: از حدود دو سال پیش، ایران و روسیه گفت وگوها و مذاکرات خود را به طور قابل توجهی گسترش داده اند. حال نیز بخشی از انگیزه روسیه برای تعمیق روابط، فشارهایی است که ازسوی امریکا و همچنین مواجهه با کشورهای اروپایی متحمل می شود، به همین دلیل، مسکو تمایل دارد همکاری خود را با گروه کشورهایی که همسو هستند افزایش دهد.

منظور از این کشورها، کشورهایی مانند ونزوئلا، ایران، کره شمالی، کوبا و نیکاراگوئه است. البته تاحدودی کشورهای عضو بریکس یعنی کشورهایی مانند هند، آفریقای جنوبی و برزیل نیز موردتوجه هستند، ولی آنها در رده دوم قرار دارند و تمایل کمتری برای این نوع همکاری نشان می دهند. کشورهای گروه اول اما خود تحت تحریم هستند و نگرانی ای بابت همکاری با یکدیگر ندارند، بنابراین انگیزه دارند که همکاری هایشان را گسترش دهند تا بتوانند از طریق همکاری های اقتصادی فشارهای تحریمی را کاهش دهند. به باور بهشتی پور، این همکاری ها به ویژه در حوزه های دفاعی میان ایران و بلاروس و روسیه نیز وجود دارد. ایران در برخی زمینه ها به روسیه کمک کرده و برعکس، روسیه نیز در حوزه هایی که امکانش بوده به ایران کمک کرده است.

جزییات این همکاری ها مشخص نیست، اما به وضوح روابط دو کشور پیشرفت خوبی داشته است. گفتنی است وزیر دفاع ایران پیش از سفر آقای عراقچی، به روسیه سفر کرده بود. درباره سفر عراقچی به روسیه، اطلاعات دقیق ندارم چون این سفرها مرتبا انجام می شود؛ رفت وآمدهای سیاسی، امنیتی و دفاعی میان دو کشور وجود دارد که بخشی از آن اعلام می شود و بخش عمده ازسوی طرف ایرانی صورت می گیرد. این پژوهشگر روابط بین الملل در ادامه به اعتماد گفت: با این حال، به نظر می رسد این سفر نیز در چارچوب توافق ها و روابط میان ایران و روسیه بوده و در ماه های اخیر تماس های بیشتری برای اجرای توافق های قبلی برقرار شده است. این همکاری ها هم در سطح دوجانبه، هم در مسائل منطقه ای و حوزه قفقاز و نیز در تحولات خاورمیانه، به ویژه سوریه، اهمیت دارند.

ایران و روسیه در این زمینه ها نگرش مشترکی دارند و با حساسیت دنبال می کنند، هر چند اختلاف نظرهایی نیز در نوع برخورد با موضوعات وجود دارد. همچنین، احتمال دارد مسائل هسته ای و همکاری های مرتبط پس از حمله امریکا به تاسیسات هسته ای ایران، از دیگر محورهای گفت وگو میان عراقچی و طرف روس بوده باشد. به طور کلی، می توان گفت این سفر در ادامه تعاملات گسترده و مستمر دو کشور انجام شده است. این کارشناس مسائل بین الملل در تشریح شرایط تشدید فشارها به ایران و روسیه به عنوان دو کشور تحت تحریم خاطرنشان کرد: واقعیت این است که ایران و روسیه در واقع هر دو اقتصادهای نفتی هستند و ساختارشان با اقتصاد ایران و چین متفاوت است. برای مثال، ایران نقش تامین نیازهای انرژی چین را دارد و در مقابل، چین نیازهای صنعتی و تکنولوژیک ایران را تامین می کند.

اما در رابطه با روسیه، موضوع عمدتا به مسائل دفاعی و همکاری های گازی محدود می شود. قرار است روسیه در فصل زمستان به ایران گاز صادر کند و ایران این گاز را به کشور دیگری تحت عنوان سوآپ صادر کند. به گفته بهشتی پور در عمل شاهد هستیم اقتصادهای دو کشور به صورت گسترده مکمل یکدیگر نیستند، بلکه بیشتر شباهت هایی دارند و اقتصاد تهران و مسکو هر دو بر چین متکی هستند. همین موضوع مانع می شود که بتوانند در زمینه های متنوع اقتصادی و صنعتی به صورت گسترده با هم همکاری کنند و فعلا تمرکز اصلی بر دور زدن تحریم ها است. روسیه وعده سرمایه گذاری پنج میلیارد دلاری را در ایران داده است، به ویژه در پروژه راه اندازی خط رشت-آستارا. با این حال، این پروژه هنوز به نتیجه نرسیده است. دلیل تاخیر نیز مشخص نیست؛ برخی معتقدند مشکل از طرف ایرانی است و برخی دیگر می گویند طرف روس. درنهایت، باید منتظر ماند تا روشن شود چه موانعی بر سر راه این همکاری وجود دارد.