مرصاد جعفری در اطلاعات نوشت: پس از ماه ها انتظار، هفته گذشته با ورود یک سامانه قوی آب و هوایی از سمت غرب و جنوب غرب کشور شاهد بارش های چشمگیری به ویژه در دامنه های زاگرس بودیم. این هفته نیز یک سامانه پربارش دیگر بخش عمده ای از کشور را فرا گرفته است.

این بارش ها اگرچه با تأخیر در فصل پاییز وارد سرزمین ایران شد اما از منظر مقدار بارش تجمعی، رخدادی مهم به حساب می آید که طبق بررسی ها و داده های سازمان هواشناسی سامانه نخست، در مناطق مختلفی از زاگرس و استان های غربی و شمال غربی کشور با مجموع بیش از 100 میلیمتر بارش همراه بود، اثرات مثبت آن حتی در دامنه های جنوبی البرز و استان تهران مشاهده شد و ارتفاعات البرز را سفیدپوش کرد.

همزمان با ورود سامانه بارشی مدیترانه ای و سودانی نخست که از رطوبت و پتانسیل بالا برای ریزش های جوی برخوردار بود، برخی رسانه ها از عملیات چند مرحله ای بارورسازی ابرها در حوضه دریاچه ارومیه، استان یزد و پهنه زنجان تا تهران خبر دادند که به اذعان مجریان طرح با موفقیت همراه بود.

با این حال، با یک بررسی ساده می توان دریافت که بارورسازی ابرها که اقدامی پرهزینه به حساب می آید در زمانی که سامانه های بارشی کنترل کننده فصل سرد در سرزمین ایران فعال هستند و بارش های چشمگیری دارند، نه توجیه علمی دارد و نه اقتصادی.

در این مورد، طبیعت با ساختاری قدرتمند کار خود را انجام می دهد و در نتیجه، عملیات بارورسازی ابرها همزمان با فعالیت سیستم سینوپتیکی (همدید) قدرتمند با منشا مدیترانه ای و سودانی (دریای سرخ) با حجم رطوبت بالا علاوه بر اینکه هزینه ای گزاف را به کشور تحمیل می کند، می تواند خطر سیل و خسارات ناشی از آن را به همراه آورد.

باید دانست بخش عمده بارش های ایران در فصل سرد حاصل فعالیت سه الگوی آب و هوایی سامانه های مدیترانه ای سامانه های سودانی و سامانه های ترکیبی است. سامانه های مدیترانه ای با شکل گیری و تعمیق ناوه در تراز میانی جو و تغذیه رطوبتی از مدیترانه و گاه دریای سرخ، بارش های گسترده ای را به ویژه در غرب، شمال غرب و دامنه های زاگرس ایجاد می کنند که اتفاقاً در این الگوی اقلیمی، صعود دینامیکی قوی و فراگیر هوا و رطوبت وجود دارد، ابرها عمق کافی دارند و دما در لایه های میانی جو برای تشکیل طبیعی هسته های تراکم و یخی (یکی از عوامل ایجاد بارش) مناسب است.

سامانه های سودانی حاوی فرایندهای ایجاد بارش به ویژه در ابرهای سرد هستند و کمبودی از نظر هسته ها و بلورهای یخ ندارند. این سامانه عمدتاً در جنوب و جنوب غرب ایران اثر بارشی چشمگیر دارد و با انتقال رطوبت قابل توجه از عرض های پایین و صعود قوی، بارش های سنگین و گاه سیل آسا ایجاد می کنند.

سومین سامانه بارش زا در ایران، سامانه های ترکیبی مدیترانه ای سودانی هستند که در بسیاری از رخدادهای بارشی شاخص ایران، شاهد همزمانی ناوه عمیق تراز میانی با تغذیه رطوبتی قوی از جنوب هستیم. در این میان، نقش ناوه تراز میانی و جریان جت (بادهای سریع جو بالا) بسیار مهم است زیرا در اغلب سامانه های بارشی قوی ایران، این ناوه صعود گسترده را تضمین می کند و قرارگیری مناسب جت جنب حاره ای (مناطق جنب گرمسیری) یا جت قطبی، موتور دینامیکی سامانه بارشی را فعال ساخته و بارش را به حداکثر طبیعی خود می رساند تا کارآمدترین شرایط بارش را فراهم آورد.

در چنین وضعیتی، بارورسازی نمی تواند جایگزین یا تقویت کننده این سازوکارهای بزرگ مقیاس باشد و طبیعتاً نه تنها نیازی به تحریک مصنوعی ابرها وجود ندارد بلکه عملاً نمی تواند بر میزان کل بارش اثر معناداری بگذارد.

در صورتی که محدودیت های بارش در فصل سرد مدنظر باشد، عامل های کنترل کننده اصلی را باید در مقیاس سینوپتیکی (همدید) و میان مقیاس جستجو کرد؛ از جمله مسیر و ماندگاری سامانه های بارشی، الگوی توزیع و انتقال رطوبت و نقش ناهمواری ها و فرآیندهای اوروگرافی در تقویت یا تضعیف صعود هوا.

این در حالی است که بارورسازی ابرها عمدتاً بر دستکاری فرآیندهای میکروفیزیکی (ریزفیزیکی)، به ویژه افزایش هسته های یخ، تمرکز دارد. از آنجا که کمبود بارش در فصل سرد غالباً ناشی از محدودیت های دینامیکی و ترمودینامیکی سامانه های جوی است، مداخله در مقیاس میکروفیزیکی نمی تواند به طور معنادار پاسخگوی مسأله ای باشد که ریشه در مقیاس های بزرگتر گردش جو و حتی اقلیمی دارد.

از آنجا که بارش های وابسته به سامانه های مدیترانه ای و سودانی، ذاتاً نوسانات مکانی و زمانی شدیدی دارند، در این شرایط، تفکیک اثر بارورسازی نسبت به اثرات طبیعی سامانه های بارشی، تقریباً ناممکن است. به همین دلیل، افزایش احتمالی بارش های ثبت شده می تواند صرفاً نتیجه تغییرات دینامیکی سامانه باشد و در نتیجه، ادعای اثربخشی بارورسازی در این شرایط، پشتوانه آماری و علمی قابل اتکایی ندارد.

در حقیقت، بارورسازی ابرهای سرد در ایران فقط در شرایطی می تواند قابل بحث باشد که سامانه های بارشی ورودی به کشور ضعیف یا متوسط باشند، ابرهای سرد کم عمق با کمبود هسته های یخ و بلوری وجود داشته باشد، بارش های اوروگرافیک پایدار (اثرات ناهمواری ها بر سامانه های جوی) در مقیاس محلی مدنظر باشد و مهمتر از همه سامانه های عمیق و فعال فصل را نداشته باشیم.

از طرفی، بارورسازی ابرهای سرد، ابزاری برای بهینه سازی محدود بارش است، نه راهکاری برای افزایش بارش در مقیاس بزرگ. در فصلی که سامانه های مدیترانه ای، سودانی و تلفیقی با ناوه های عمیق و پشتیبانی جت (جریان سریع هوا در جو بالا) وارد کشور می شوند، اجرای بارورسازی بیش از آنکه یک اقدام علمی باشد، به برداشتی نادرست از سازوکار بارش در ایران شباهت دارد.

در مجموع، پیشنهاد می شود تمرکز سیاستگذاری ها در حوزه بارندگی ها بر پیش بینی دقیق، مدیریت سیلاب و رواناب و افزایش تاب آوری در برابر نوسانات اقلیمی باشد، نه مداخله ای که طبیعت پیشاپیش قرار است کار خود را آن هم به نحوی مناسب و درخور انجام دهد و نیازی به سایر اقدامات تقویتی نیست.