این روزها ازدواج دیگر آن نقطه آغاز زندگی بزرگسالی نیست؛ تصمیمی که زمانی برای بیشتر جوانان بدیهی به نظر می رسید، اکنون به یکی از دشوارترین انتخاب ها تبدیل شده است. تا آنجا که حالا آمارهای رسمی از کاهش مستمر ازدواج و افزایش تجرد قطعی حکایت دارند! وضعیتی که نشان می دهد مجردی دیگر یک مرحله موقت از زندگی نیست و برای بخش قابل توجهی از جامعه به سرنوشتی دائمی تبدیل شده است.

به گزارش جام جم، آخرین داده ها از کاهش آمار ازدواج در تابستان امسال حکایت دارد در این فصل 97 هزار و 92 ازدواج ثبت شده، درحالی که تابستان سال گذشته آمار ازدواج ها 104 هزار و 602 مورد بود. در کنار کاهش آمار ازدواج آنچه کارشناسان را نگران کرده، افزایش آمار تجرد قطعی است.

براساس گزارش دبیر ستاد ملی جمعیت، نسبت زنان 50 ساله ای که هرگز ازدواج نکرده اند، از 1.1درصد در سال 1365 به 7.7درصد در سال1402رسیده است؛ یعنی طی کمتر از چهار دهه، آمار تجرد قطعی آنان بیش از هفت برابر شده است؛ وضعیتی که طبق تعریف های آماری، معمولا به مردان بالای 50 سال و زنان بالای 45 سالی اطلاق می شود که هرگز ازدواج نکرده اند.

داده های رسمی مرکز آمار ایران و وزارت ورزش و جوانان نیز نشان می دهد که در حال حاضر حدود 14 درصد از زنان بالای 45 سال و حدود 4 درصد از مردان بالای 45 سال در وضعیت تجرد قطعی قرار دارند. کارشناسان معتقدند این احتمال وجود دارد که افرادی که گرفتار تجرد قطعی هستند، روزی ازدواج کنند اما آنها دیگر امکان باروری نخواهند داشت، برای نمونه سن تجرد قطعی برای دختران بین 40 تا 50 سالگی است؛ سنی که آنها قدرت باروری را از دست می دهند.

در سال های اخیر، روند تشکیل خانواده در کشور به طور چشمگیری دستخوش تغییرات اساسی شده به نحوی که داده های سازمان ثبت احوال کشور نشان می دهد، اوایل دهه 1390 سالانه نزدیک به 800 هزار ازدواج در کشور ثبت می شد اما این رقم در سال های اخیر به کمتر از 500 هزار مورد در سال رسیده است. همزمان، میانگین سن ازدواج نیز افزایش یافته؛ به طوری که سن ازدواج برای مردان به حدود 28 تا 30 سال و برای زنان به حدود 24 تا 26 سال رسیده است.

تغییراتی که به باور کارشناسان ریشه های آن فراتر از تصمیم های فردی است و به سیاست گذاری های کلان، وضعیت اقتصادی و تحولات فرهنگی بازمی گردد. احمد بیگدلی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در این باره به جام جم می گوید: برای فهم درست تجرد قطعی باید ابتدا به عقب بازگشت و روندها را در بستر تاریخی و اجتماعی بررسی کرد. در دهه های 50 و 60، اغلب جوانان پیش از 25 سالگی ازدواج می کردند اما امروز این الگو به شدت تغییر کرده و بخش قابل توجهی از جوانان، حتی تا دهه چهارم زندگی تشکیل خانواده نمی دهند.

اگرچه عوامل اجتماعی و فرهنگی در این میان نقش دارند اما به گفته عضو کمیسیون اجتماعی مجلس، مسأله اقتصاد همچنان مهم ترین متغیر تعیین کننده است.

تورم مزمن، کاهش قدرت خرید، ناامنی شغلی و ناتوانی در تأمین حداقل های زندگی مستقل، ازدواج را از یک انتخاب طبیعی به تصمیمی پرریسک تبدیل کرده است. بیگدلی با انتقاد از رویکردهای مقطعی سیاست گذاران می گوید: مشکل اصلی اینجاست که در طول این سال ها برنامه ریزی بلندمدتی صورت نگرفته یا اگر هم بوده، اجرایی نشده است.

هرچند دولت طی سال های اخیر تلاش هایی برای افزایش ازدواج و فرزندآوری انجام داده با این وجود، ضعف های اجرایی این سیاست ها، گره این معضلات را کورتر کرده است. مثلا در سال های اخیر بسته های حمایتی متعددی از جمله وام ازدواج و تسهیلات فرزندآوری تعریف و قوانینی مانند قانون حمایت از خانواده وجوانی جمعیت تصویب شده اما همچنان در عمل فاصله معناداری میان سیاست های روی کاغذ وواقعیت های اجرایی وجود دارد.

کارشناسان معتقدند این سیاست ها بیش از آن که بر فراهم سازی زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی متمرکز باشند، به مشوق های مالی محدود شده اند؛ مشوق هایی که نه با شرایط معیشتی جوانان تناسب دارد و نه به طور عادلانه و به موقع به دست متقاضیان می رسد.

به این ترتیب حمایت ها، به جای تسهیل ازدواج، گاه خود به منبعی برای ناامیدی و فشار روانی تبدیل می شوند. برای نمونه، معاون امور جوانان وزیر ورزش و جوانان اخیرا اعلام کرده که در شش ماهه نخست سال جاری، بیش از نیم میلیون نفر در صف دریافت وام ازدواج قرار داشته اند اما در سطح کشور تنها حدود 40 درصد از متقاضیان موفق به دریافت این وام شده اند؛ آماری که نشان می دهد حتی مهم ترین ابزار حمایتی دولت نیز اکنون به درستی در اختیار جوانان قرار نمی گیرد.

آن طور که عضو کمیسیون اجتماعی مجلس توضیح می دهد، پرداخت وام و تسهیلات نه تنها برای جوانانی که از شغل پایدار و مسکن برخوردار نیستند، راهگشا نیست بلکه می تواند آنها را وارد چرخه ای از بدهی، بلاتکلیفی و فشار روانی کند. درواقع امروز تغییر صورت مسأله جایگزین حل ریشه ای مشکلات شده و همین رویکرد، به جای معکوس کردن روند کاهش ازدواج، به تعمیق بحران تجرد و تأخیر در تشکیل خانواده انجامیده است.

اما در کنار فشارهای اقتصادی، تحولات فرهنگی نیز نقش مؤثری در گسترش تجرد قطعی داشته اند. به باور کارشناسان، تغییر سبک زندگی و نفوذ الگوهای فرهنگ غربی، بدون بومی سازی و انطباق با فرهنگ ایرانی، باعث شکل گیری نوعی دوگانگی ارزشی در میان بخشی از جوانان شده است؛ دوگانگی ای که به گفته بیگدلی، جامعه ایرانی را درگیر ملغمه فرهنگی کرده که با ارزش های سنتی سازگار نیست و نتوانسته مدرنیته را به درستی هضم ومدیریت کند.

در چنین شرایطی، بخشی از جوانان با وجود ثبات نسبی اقتصادی، ازدواج را به تعویق می اندازند یا ضرورتی برای آن قائل نیستند. عضو کمیسیون اجتماعی مجلس ادامه می دهد: ناتوانی سیاست گذاران در مواجهه فعال و هوشمندانه با تحولات فرهنگی جهان و فقدان سیاست فرهنگی منسجم، موجب شده ازدواج از یک مسیر طبیعی زندگی به تصمیمی پر از تردید و تعلیق تبدیل شود؛ وضعیتی که در کنار مشکلات اقتصادی، به افزایش پدیده تجرد قطعی در جامعه دامن زده است.

باوجود این که سال هاست مسئولان از خانواده به عنوان بنیان جامعه یاد می کنند اما تضعیف این بنیان واقعیت تلخی است که امروز خود را در آمارها نشان می دهد؛ به همین دلیل کاهش ازدواج و افزایش تجرد قطعی، همزمان با افت نگران کننده نرخ باروری، به یک زنگ خطر جمعیتی تبدیل شده است. براساس آمارهای مرکز مطالعات راهبردی جمعیت کشور، در حال حاضر نرخ باروری در کشور به حدود 1.6 فرزند به ازای هر زن رسیده؛ رقمی پایین تر از سطح جانشینی جمعیت که در کنار روند رو به رشد سالمندی، نه تنها آینده جمعیتی کشور را با ابهام روبه رو کرده بلکه فشار سنگینی براقتصاد و نظام رفاهی نیز وارد خواهد کرد.

حالا هرچند دولت سعی دارد با اعمال سیاست هایی مقابل این بحران اجتماعی بایستداما بیگدلی دقیقا همین دخالت ها را ریشه شکل گیری مشکلات امروز می داندومی گوید: نمی توان روند افزایش تشکیل خانواده را با قانون یا اجبار محقق کرد. وقتی در بعد خانواده دولت در زندگی مردم دخالت می کند، نقش بخش خصوصی و جامعه مدنی نیز کاهش می یابد و به این شکل وابستگی مردم به حاکمیت افزایش می یابد، آن هم بدون آن که دولت توان حل همه مشکلات را داشته باشد.

تجرد قطعی صرفا یک انتخاب فردی یا یک مسأله فرهنگی نیست بلکه نشان از یک بحران عمیق تر در سیاست گذاری اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور دارد.

بحرانی که اگربه صورت ریشه ای وبا نگاه بلندمدت مدیریت نشود، می تواند آینده خانواده، جمعیت و توسعه کشور را با چالش های جدی تری مواجه کند. به نظر می رسد عبور از این وضعیت، بیش از هر چیز نیازمند تقویت اقتصاد خانوار، کاهش فشارهای روانی بر نسل جوان و حرکت از سیاست های شعاری به سمت راه حل های عملی و پایدار است؛ مسیری که بدون آن، تجرد قطعی به یک واقعیت تثبیت شده اجتماعی تبدیل خواهد شد.