حمید پشتوان در هم میهن نوشت: کمیابی آب در بسیاری از کشورها، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، به مشکلی اساسی و بنیادین تبدیل شده است؛ مسئله ای که دیگر نمی توان آن را صرفاً با راه حل های مقطعی یا فنی پاسخ داد. بااین حال یکی از نخستین گزینه هایی که همواره روی میز مسئولان قرار می گیرد، طرح های بزرگ انتقال آب است.

این طرح ها معمولاً با زبان نجات بخشی و حماسی، تأمین پایدار و ضرورت ملی معرفی می شوند. اما پژوهش های علمی متعدد نشان می دهند که این تصویر ساده و امیدوارکننده، تنها بخشی از واقعیت را نشان می دهد.

انتقال میان حوضه ای آب به معنای انتقال آب از یک حوضه آبریز به حوضه ای دیگر است؛ حوضه هایی که از نظر هیدرولوژیکی به طور طبیعی به هم متصل نیستند. این انتقال معمولاً نیازمند زیرساخت هایی عظیم است؛ سدها، تونل های طولانی، خطوط لوله با قطر بالا و سامانه های پمپاژ پرمصرف از نظر انرژی. جذابیت این طرح ها تنها به دلیل آوردن آب نیست؛ انتقال آب برای مسئولان، پاسخی فوری و قابل رؤیت به بحران است.

برخلاف اصلاح الگوی مصرف یا تغییر ساختار کشاورزی که زمان بر، پرچالش و سیاسی اند، انتقال آب نتیجه ای ملموس دارد؛ آب جاری می شود. همین ویژگی، آن را به گزینه ای محبوب در شرایط فشار اجتماعی و رسانه ای تبدیل می کند. اما درست در همین نقطه باید پرسید: آیا جذاب بودن یک راه حل، الزاماً به معنای درست بودن آن است؟ یکی از مهم ترین دستاوردهای پژوهش های چنددهه اخیر این است که کمیابی آب غالباً نه به دلیل فقدان مطلق آب، بلکه به دلیل نحوه مدیریت، توزیع و مصرف آن رخ می دهد.

موجودی آب هرچند نوسان زیادی دارد، اما در بخش هایی مصرف می شود که بازدهی اندک یا اولویت پایین دارند. وقتی کمیابی آب صرفاً به عنوان کمبود عرضه تعریف شود، طبیعی است که مدیران به دنبال افزایش عرضه بروند. انتقال آب دقیقاً بر همین منطق استوار است. اما این تعریف ناقص، ریشه های نهادی و اقتصادی بحران را پنهان می کند و توجه را از اصلاحات دشوار اما ضروری منحرف می سازد. ورود آب انتقالی به یک منطقه، غالباً با این تصور همراه است که مشکل حل شده است.

این تصور، حتی اگر رسماً اعلام نشود، در تصمیم های بعدی اثر می گذارد. برنامه ریزی شهری، توسعه محورتر می شود، مجوز صنایع پرمصرف صادر می شود و اصلاح الگوی مصرف به اولویت های پایین تر رانده می شود. پژوهش های انتقادی نشان می دهند که در بسیاری از موارد، انتقال آب نه تنها مصرف را کاهش نداده، بلکه آن را افزایش داده است. این پدیده به تدریج و بی سروصدا رخ می دهد؛ تقاضا خود را با عرضه جدید تطبیق می دهد.

به این ترتیب منطقه ای که قرار بود از بحران نجات یابد، پس از چندسال دوباره با کمبود مواجه می شود؛ این بار با وابستگی کامل به منبعی بیرونی. در روایت های رسمی، حوضه مبدأ معمولاً در حاشیه قرار دارد. آب از آنجا برداشته می شود، بی آنکه پیامدهای این برداشت به طور جدی در مرکز توجه باشد. اما ازمنظر علمی، حوضه مبدأ قلب مسئله است. کاهش جریان رودخانه ها، اُفت سطح آب های سطحی و زیرزمینی و تضعیف تالاب ها تنها بخشی از پیامدهای رایج اند. این تغییرات غالباً تدریجی اند و در کوتاه مدت فاجعه بار به نظر نمی رسند، اما در بلندمدت تاب آوری اکولوژیکی منطقه را از بین می برند.

درنتیجه همان حوضه ای که زمانی دارای مازاد نسبی تلقی می شد، خود به منطقه ای آسیب پذیر تبدیل می شود. طرح های انتقال معمولاً با اعداد و جداول اقتصادی توجیه می شوند. اما بسیاری از هزینه ها به سادگی قابل قیمت گذاری نیستند؛ تخریب سرمایه طبیعی، ازدست رفتن خدمات اکوسیستمی، افزایش تعارضات اجتماعی و کاهش اعتماد عمومی. اگر این هزینه ها به درستی در نظر گرفته شوند، تصویر اقتصادی پروژه ها به شدت تغییر می کند. بسیاری از طرح هایی که روی کاغذ اقتصادی به نظر می رسند، درواقع بدهی های بلندمدت محیط زیستی و اجتماعی ایجاد می کنند.

انتقال آب پروژه ای نیست که بتوان به راحتی آن را متوقف یا اصلاح کرد. زیرساخت های سنگین و سرمایه گذاری های کلان، نوعی قفل شدگی ایجاد می کنند. حتی اگر شرایط تغییر کند برای نمونه، منابع مبدأ کاهش یابد یا گزینه های پایدارتری در دسترس قرار گیرد عقب نشینی سیاسی و نهادی بسیار دشوار است.

بسیاری از طرح های انتقال بر این فرض بنا می شوند که منابع آبی حوضه مبدأ، در آینده نیز قابل اتکا خواهند بود. اما تغییر اقلیم این فرض را به شکل اساسی زیر سوال می برد. در چنین شرایطی، انتقال آب بیش ازآنکه راه حلی مطمئن باشد، تقسیم یک منبع نامطمئن میان ذی نفعان بیشتر است؛ اقدامی که احتمال موفق نشدن طرح را به طورجدی افزایش می دهد.