ترموستات خودرو، در ساده ترین تعریف، یک شیر مکانیکی ـ حرارتی است که وظیفه دارد دمای موتور را در محدوده ای مشخص نگه دارد. نه بگذارد موتور سرد بماند و نه اجازه بدهد بیش از حد داغ شود. این قطعه دقیقاً وسط راه سیستم خنک کاری نشسته؛ بین موتور و رادیاتور. یعنی همان جایی که تصمیم گرفته می شود آب خنک کننده در موتور بچرخد یا راهش به سمت رادیاتور باز شود.

وقتی موتور سرد است، ترموستات بسته می ماند. آب فقط داخل بلوک موتور و سرسیلندر گردش می کند تا موتور هرچه سریع تر به دمای کاری برسد. این دما معمولاً بین 85 تا 95 درجه سانتی گراد است؛ محدوده ای که احتراق کامل تر است، مصرف سوخت پایین تر می آید، روغن موتور به ویسکوزیته مناسب می رسد و آلایندگی کمتر می شود. به محض اینکه دما به نقطه تعریف شده برسد، ترموستات آرام آرام باز می شود و اجازه می دهد آب داغ وارد رادیاتور شود و خنک کاری اصلی شروع شود.

از نظر فنی، اغلب ترموستات ها با موم حرارتی (Wax Pellet) کار می کنند. داخل ترموستات، محفظه ای پر از موم وجود دارد که با بالا رفتن دما منبسط می شود و یک پیستون کوچک را به حرکت درمی آورد. این حرکت، سوپاپ ترموستات را باز می کند. با کاهش دما، موم جمع می شود و فنر، سوپاپ را دوباره می بندد. همین سازوکار ساده، سال هاست موتورهای احتراقی را زنده نگه داشته.

اما مشکل از جایی شروع می شود که ترموستات، دیگر تصمیم درست نمی گیرد.

خرابی ترموستات معمولاً دو حالت دارد؛ یا گیر کرده در حالت بسته یا گیر کرده در حالت باز . هر دو خطرناک اند، اما به شکل های متفاوت.

اگر ترموستات در حالت بسته گیر کند، آب به رادیاتور نمی رسد. دما خیلی سریع بالا می رود، آمپر آب بالا می زند، فن با نهایت توان کار می کند اما فایده ای ندارد. نتیجه؟ جوش آوردن، فشار بیش از حد به واشر سرسیلندر، تاب برداشتن سرسیلندر و در موارد شدید، قفل کردن موتور. این همان حالتی است که راننده می گوید ماشین یهویی جوش آورد .

اما اگر ترموستات در حالت باز گیر کند، داستان برعکس است. موتور دیر گرم می شود یا اصلاً به دمای کاری نمی رسد. بخاری کابین ضعیف می شود، مصرف سوخت بالا می رود، ECU فکر می کند موتور هنوز سرد است و سوخت بیشتری تزریق می کند، روغن موتور دیر به دمای مناسب می رسد و سایش قطعات بیشتر می شود. این خرابی آرام و بی سروصداست، اما در بلندمدت همان قدر مخرب.

نشانه های خرابی ترموستات معمولاً واضح اند، البته اگر راننده بلد باشد حرف ماشین را گوش کند. بالا رفتن غیرعادی آمپر آب، نوسان دما، دیر گرم شدن موتور، کارکرد مداوم فن، سرد بودن شیلنگ بالای رادیاتور در حالی که موتور داغ است، یا برعکس، گرم بودن بیش از حد شیلنگ ها در ابتدای استارت سرد، همه می توانند زنگ خطر باشند. بخاری ضعیف در زمستان هم یکی از نشانه های کلاسیک ترموستات گیرکرده در حالت باز است.

از نگاه فنی تر ترموستات مستقیماً روی کیفیت احتراق ، مصرف سوخت ، عمر روغن موتور و حتی عملکرد گیربکس های اتوماتیک اثر می گذارد. چون بسیاری از خودروهای مدرن، استراتژی تعویض دنده را هم بر اساس دمای موتور تنظیم می کنند. موتوری که سرد بماند، یعنی یک خودرو که هیچ وقت در شرایط ایده آل کار نمی کند.

اما چرا ترموستات خراب می شود؟ مهم ترین دشمن ترموستات، آب نامناسب است. استفاده از آب لوله کشی به جای ضدیخ استاندارد، باعث رسوب گذاری، زنگ زدگی و گیر کردن مکانیزم داخلی می شود. ضدیخ فقط برای زمستان نیست؛ ضدخوردگی است، روان کننده است و نقطه جوش را بالا می برد. حذف آن، یعنی دعوت رسمی به خرابی ترموستات.

عامل دوم، کیفیت پایین قطعه است. ترموستات های بی نام و ارزان، دقت باز و بسته شدن ندارند. ممکن است به جای 88 درجه، در 75 یا 105 درجه عمل کنند. این اختلاف به ظاهر کوچک، برای موتور فاجعه است. ترموستات باید دقیقاً مطابق استاندارد موتور انتخاب شود، نه هرچی بود .

عامل سوم، گرم و سرد شدن های ناگهانی است. رانندگی پرفشار بلافاصله بعد از استارت سرد، یا خاموش کردن موتور داغ بلافاصله بعد از رانندگی سنگین، شوک حرارتی ایجاد می کند. این شوک ها عمر موم داخلی ترموستات را کوتاه می کند.

برای اینکه ترموستات دیرتر خراب شود، چند اصل ساده اما حیاتی وجود دارد. همیشه از ضدیخ استاندارد با نسبت درست استفاده کن. هر دو سال یک بار سیستم خنک کاری را شست وشو بده. ترموستات را از برند معتبر بگیر، حتی اگر کمی گران تر باشد. اگر آمپر آب رفتار غیرعادی نشان داد، بی تفاوت نباش. و مهم تر از همه، هیچ وقت ترموستات را درنیاور ؛ کاری که هنوز هم بعضی مکانیک ها پیشنهاد می دهند و یکی از بدترین تصمیم های ممکن برای موتور است.

حذف ترموستات شاید در کوتاه مدت جوش آوردن را کم کند، اما در بلندمدت موتور را فرسوده، پرمصرف و بیمار می کند. موتوری که همیشه سرد کار کند، هرگز سالم نمی ماند.

ترموستات مثل ضربان ساز بدن است؛ قطعه ای کوچک که اگر درست کار کند، کسی یادش نمی افتد وجود دارد، اما اگر از کار بیفتد، همه چیز به هم می ریزد. شناختنش، شنیدن نشانه هایش و جدی گرفتن خرابی اش، یعنی احترام گذاشتن به قلب تپنده خودرو.