در حالی که فضای عمومی شهرهای ایران همچنان تصویر ناقصی از هویت ایرانی ارائه می دهد، علیرضا حسن زاده، دانشیار پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، با هشدار نسبت به غیبت عدالت میراثی می گوید: بی توجهی ساختاری به تاریخ پیش و پس از اسلام، آیین های مردمی و فرهنگ های محلی، به گسست نسلی و کاهش سواد میراثی دامن زده است و زمانی که میراث فرهنگی به سیاستی ملی و میان وزارتخانه ای تبدیل نشود، هویت ایرانی در چیدمان شهری، نظام آموزشی و رسانه ها همچنان به شکل ناعادلانه بازنمایی خواهد شد.

به گزارش ایسنا، در ادامه مشروح گفت وگوی با علیرضا حسن زاده را می خوانید:

فضاهای عمومی شهری ایران از نظر بیان نمادین چگونه هویت ایرانی را بازنمایی می کنند؟

در شناخت انتقادی چیدمان و سیاست های بازنمایی شهری باید به لزوم توجه به عدالت میراثی (Heritage justice) توجه کرد. عدالت در ایران طی قرن گذشته بیشتر و به شکل غالب، معنایی اقتصادی و سیاسی داشته است و نهایتاً می توان از مفاهیم جدیدی چون عدالت آموزشی (educational justice)، عدالت جنسی (gender justice) و … یاد کرد. این درحالی است که در حوزه هویت و بازنمایی آن، به ویژه باید به مفهوم عدالت میراثی یا همان heritage justice توجه داشت. در این چشم انداز، بیش از هر چیز عدالت میراثی یک مفهوم و معیار مهم است.

عدالت میراثی مربوط به دو حوزه مهم است: عدالت شناختی (epistemic justice) و عدالت معرفتی (cognitive justice) که هر دو نقشی کلیدی در پایداری و تاب آوری جامعه و پیوند آن با منابع هویت دارند. این مفهوم چه در گفتمان های رسمی و دولتی و چه در گفتمان های انتقادی غایب است. همین بی توجه به عدالت میراثی، بنیان های نظری و گفتمانی بحران های موجود در گسست نسلی، کاهش سواد میراثی و خودآگاهی میراثی، بحران های حوزه میراث فرهنگی و ابعاد فرهنگی آسیب پذیری محیط زیست را شکل می دهد.

در خود وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی این موضوع مورد توجه بوده است؟

پاسخ به این سوال چند بعد دارد. یکی آنکه این مفهوم و دال گفتمانی هنوز به یک مفهوم گفتمانی و کاربردی در سیاست گذاری و ادبیات مربوط به مدیریت فضاهای شهری و سیاست های بازنمایی شهری تبدیل نشده است. البته وزارتخانه میراث فرهنگی خصوصاً در حوزه ثبت جهانی (World Heritage listing) به عدالت میراثی توجه داشته است، برای مثال ثبت جهانی عناصری چون سده ، مهرگان ، یلدا و … این نوع نگاه را نشان می دهد، خود من پیشنهاد ثبت جهانی سده را دادم که معاون وقت میراث فرهنگی آقای دکتر طالبیان از آن استقبال کرد و با جذب و جلب همکاری کشور تاجیکستان ثبت جهانی شد اما در این زمینه چند چالش جدی وجود دارد؛ اول اینکه بدنه میراث فرهنگی و نیروی کارشناسی و حرفه ای انسانی آن عاشق ایران هستند و سعی در نگاهی عادلانه به منابع تاریخی هویت دارند، اما به این دلیل که گفتمان میراث فرهنگی مثل گفتمان زیست محیطی (environmental discourse) گفتمان غالب یا اصطلاحاً مین استریم (mainstream) در کشور نیست، سازمان ها و وزارتخانه های دیگر همپای میراث فرهنگی عمل نمی کنند.

یعنی شما موضوع عدالت میراثی زمانی قابل تحقق می دانید که تبدیل به یک سیاست کلان و میان وزارتخانه ای و سازمانی شود، در غیر این صورت یک سیاست و گفتمان غالب نخواهد بود؟

بله، کاملاً همین طور است. عدالت میراثی بدون همکاری و پذیرش جایگاه فرادستی و کلیدی میراث فرهنگی ممکن نیست. همان طور که در ارتباط با محیط زیست نیز همین گونه است. از جمله شهرداری ها، وزارت آموزش و پرورش، رادیو و تلویزیون(صدا و سیما) و جهاد کشاورزی باید به وزارت میراث فرهنگی کمک کنند و همراه آن باشند تا عدالت میراثی محقق شود. در بخش شهرداری، مسئله اصلی آن است که در سیاست گذاری بازنمایی فضاهای عمومی شهری باید نگاهی یکسان به منابع تاریخی هویت ایرانی وجود داشته باشد، و این نگاه مبتنی بر تلقی ارزش غایی (intrinsic value) برای همه این منابع باشد. در حال حاضر آشکار است که مثلاً ما با کاستی و فقدان بازنمایی تاریخ پیش از اسلام یا فرهنگ های محلی در بازنمایی فضای عمومی شهری مواجه هستیم. این کاستی تنها مربوط به نمادهای فیزیکی و لندمارک ها نیست. در بخش نیمینگ (naming) یا نام گذاری نیز این مسئله دیده می شود؛ یعنی اختصاص سهمیه ای عادلانه در نام گذاری خیابان ها، میدان ها و کوچه ها به تمام منابع تاریخی هویت ایرانی یکی از مسیرهای تحقق عدالت میراثی است.

بعد از جنگ 12 روزه، تاریخ پیش از اسلام در بازنمایی فضای عمومی مورد توجه واقع شد، اما این انتقاد مطرح شد که آیا این یک نگاه تاکتیکی و مقطعی به تاریخ پیش از اسلام و منابع هویتی آن است یا ما با یک نگاه جدید و جوهری مواجه هستیم که ریشه در گفتمان عدالت میراثی دارد. خب، انتخاب نماد والریانوس (Valerianus) و بازنمایی آن در تهران اوج این اتفاق بود، اما آیا در نگاه به تاریخ پیش از اسلام، غیر از سطوح برخورد تمدنی در عصر ساسانی، به دوره های دیگر توجه شده است؟ مثلاً عصر هخامنشی و کوروش بزرگ و مفاهیم ارزشمند آن چون مهربانی، عدم خشونت، صلح و مدارا. در اینجا حتی عدالت میراثی در توجه به تاریخ پیش از اسلام هم مطرح است و دوره های درخشان آن مثل دوره هخامنشی و اشکانی هم در کنار عصر ساسانی باید مورد توجه قرار گیرند.

هرچند تازه می توان گفت در عصر ساسانی هم پارادایم های متفاوتی چون نگاه یزدگرد وجود داشته است، چون به هرحال عصر هخامنشی و ساسانی نماد دو پارادایم مختلف در فهم جهان هستند. از سوی دیگر، میراث روایی نانوشته و شفاهی تا چه حد در تعریف سیاست های بازنمایی و روایت سازی فضای عمومی مورد توجه بوده است؟ مثلاً جای خاتون چهارشنبه سوری، فرشته آرزو و سال نو که بدیل بابا نوئل است در فضاهای عمومی تهران، گیلان و آذربایجان شرقی، اردبیل و زنجان خالی است. اصولاً مشکل تکنیکی هم وجود دارد و آن گسست میان نام/نیمینگ و المان ها در فضای شهری کشور است؛ مثلاً در بزرگراه کردستان هیچ المانی بصری و نمادی از فرهنگ ایرانی کردها دیده نمی شود. طبیعی است که المان هایی باید مورد توجه قرار گیرند که همگرایی و همبستگی ملی را بازنمایی کنند.

از سوی دیگر، در سیاست های آیینی هم این مسئله دیده می شود؛ یعنی هنوز تکلیف سیاست گذاران شهری ما با آیین های مردمی و ملی چون چهارشنبه سوری مشخص نیست. پس شهرداری ها در چیدمان و سیاست های بازنمایی فضا که پیوند عمیقی با هویت ملی و تجربه زیسته آن دارد، باید با وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و انجمن ها و سازمان های غیردولتی میراثی در ارتباط باشند تا عدالت میراثی محقق شود، در غیر این صورت تجربه عمومی و تعبیر عمومی فقدان تحقق عدالت میراثی است. بی شک فقدان عدالت میراثی به همگرایی و همبستگی ملی آسیب وارد خواهد کرد.

در حال حاضر در شهر فارس، شما حتی یک خیابان به نام کوروش بزرگ (Cyrus the Great) یا داریوش بزرگ (Darius the Great) نمی بینید. البته یک خیابان به نام داریوش معروف است اما تا جایی که یادم هست اسم آن به توحید تغییر کرده است. در مورد آموزش و پرورش هم همین طور است. در آنجا، بی توجه به عدالت میراثی در تهیه محتوای کتاب های درسی و نیز برنامه های درسی و فوق درسی، به گسست نسلی منجر می شود و عملاً منجر به کاهش سواد و خودآگاهی میراثی می شود. در اینجا هم مطالبه عمومی عدالت میراثی در توجه و پرداختن به تاریخ پیش و پس از اسلام است و معرفی همه قهرمانان و بزرگان تاریخ حماسی ایران. در جهاد کشاورزی هم همین طور است؛ یعنی در آنجا عدالت میراثی در پذیرش نظام های دانایی محلی مثلاً در حوزه منابع طبیعی و آب است که باید شناخته شده، معرفی شود و در حفظ محیط زیست و منابع طبیعی مشارکت یابد.

متأسفانه در دولت دهم (دوره دوم محمود احمدی نژاد) مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی منحل شد. این مرکز البته شاید ایده آل هم کار نمی کرد اما به نیازها پاسخ می داد. این مرکز می توانست محلِ شکل گیریِ علوم میراثی باشد، از جمله در بخش میراث کشاورزی و روستایی، جایی که دانش بومی و علوم میراثی مدرن با هم یک ترکیب افق قوی از فهم فرهنگی و تمدنی ایجاد کنند و جلوی آسیب های جدی در حوزه هایی مثل میراث فرهنگی، محیط زیست و میراث طبیعی، گسست نسلی و … را بگیرند. هنوز هم با وجود ضرورت این موضوع، با افزودن معاونت آموزشی به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری موافقت نشده است. بنابراین در اینجا، عدالت میراثی بیشتر بعد شناختی و معرفتی دارد و نظام های دانایی بومی به ویژه، از جمله میراث کشاورزی و کشاورزی پایدار (sustainable agriculture) را دربر می گیرد. این مسئله مطالبه عمومی دیگر در مورد رسانه ملی هم هست؛ یعنی اگر عدالت میراثی ملاک باشد، باید سریال ها یا فیلم های ارزشمندی در مورد شخصیت های بزرگ پیش از اسلام چون کوروش بزرگ، آریوبرزن، آرش، داریوش بزرگ، زرتشت و … هم ساخته و تولید شود. تحقق نشدن این مطالبه عمومی باز ما را با مسئله و چالش عدالت میراثی مواجه می سازد.

خب، همه این ها یعنی مسئله تحقق عدالت میراثی لازمه اش آن است که وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نقش فرادستی داشته باشد و رویکرد آن یک رویکرد مین استریم (mainstream) باشد، نه یک رویکرد و حضور تزیینی و جانبی مثل امروز. چرا ما در کشور مثلاً میدان مهرگان، میدان سده یا میدان کوروش بزرگ یا میدان نوروز یا ایران فرهنگی نداریم؟ این نیاز جامعه است و راهی برای تحقق عدالت میراثی است. البته هم پایه عدالت میراثی، صد در صد جامعه نیاز به تحقق انواع گونه های دیگر از عدالت چون عدالت زیست محیطی (environmental justice)، عدالت آموزشی، عدالت اقتصادی و … نیز دارد. البته موزه هایی چون موزه ملی ایران کاستی های یاد شده را در بازنمایی تاریخ پیش از اسلام جبران کرده اند، اما لازم است ما کل شهر را یک فضای میراثی تلقی کنیم و این میراث فرهنگی است که ابعاد اصلی فضای هویتی را به عنوان یک تجربه زیسته در بر گرفته و منجر به انضمامی (embodied) و واقعی شدن هویت ملی و حس تعلق سرزمینی می شود. ابعاد فضایی هویت وابسته به تجربه زیسته فضای عمومی است.

بر این مبنا شما معتقدید که باید عدالت میراثی را به معیار اصلی سیاست های بازنمایی و انتقال هویت ملی تبدیل کرد، از جمله در چیدمان فضاهای شهری؟

اصولاً فرهنگ پذیری میراثی (heritage enculturation) با عدالت میراثی، عدالت در توزیع سواد میراثی (heritage literacy) و بازنمایی منابع تاریخی هویت پیوندی عمیق دارد. این مفهوم در حال حاضر یک دال غایب در مباحث گفتمانی ما در کشور است. بر این اساس هم باید مطرح شود و هم خود تبدیل به یک ارزش و اصل غایی در متون راهنمای سیاست گذاری کشور شود. البته کاملا آشکار است که مثلا عدالت میراثی با انواع دیگر عدالت چون عدالت آموزشی و اقتصادی هم پیوند می خورد و مثلا همه کودکان ایران فراتر از طبقه و منطقه زندگی شان از سیستان و بلوچستان تا کردستان و سایر نقاط ایران باید دسترسی به منابع سواد میراثی و خودآگاهی تاریخی را داشته باشند.