فرارو- اگرچه بیش فکری معمولاً به عنوان منبع اضطراب و سردرگمی شناخته می شود، اما روان شناسان تأکید می کنند که این ویژگی می تواند به یک توانایی مفید بدل شود.

به نقل از فوربز، آیا تا به حال متوجه شده اید که وقتی در وضعیت نامشخص گیر می کنید، ذهن تان مدام مکالمه ای مبهم را مرور می کند یا ده ها نتیجه احتمالی را پیش بینی می کند؟ این چرخه بیش فکری معمولاً تلاشی ناخودآگاه برای کنترل موقعیت های غیرقابل پیش بینی است.

ذهن انسان گاهی بهترین متحد ماست و گاهی سرسخت ترین چالش. اگرچه این فعالیت ذهنی بی وقفه خسته کننده به نظر می رسد، اما واقعیت این است که چنین واکنشی بخشی از سازوکار تکاملی بقای ماست؛ درست مثل یک نگهبان پرهیجان که همیشه خطر را پیش از وقوع می بیند و سعی می کند ما را آماده و هوشیار نگه دارد. اما همین غریزه بقا اگر مهار نشود، می تواند آرامش روانی را مختل کند، خواب را به هم بریزد یا موجب بازنگری وسواسی در تصمیم گیری های گذشته شود.

با این حال، پژوهش های مختلف نشان می دهد همین گرایش به بیش فکری، اگر درست هدایت شود، می تواند به کارکردی سازنده تبدیل شود و به شناخت بهتر، تصمیم گیری دقیق تر و خودآگاهی عمیق تر بینجامد.

به طور کلی بیش فکری متکی بر دو الگوی تکراری است: مرور گذشته و تمرین آینده. هر دو نیز از یک منشأ مشترک سرچشمه می گیرند: دستگاه عصبی که نمی تواند بدون اطمینان کامل آرام شود. ذهن حتی پس از پایان یافتن یک اتفاق استرس زا، آن را بارها پردازش می کند، انگار با یک دور دیگر فکر کردن می تواند به راه حل نهایی برسد.

ریشه این چرخه معمولاً احساسی حل نشده است. وقتی یک احساس مبهم یا ناخوشایند باشد، پناه بردن به تحلیل ذهنی امن تر از مواجهه واقعی با آن احساس به نظر می رسد. این دفاع طبیعی در ابتدا ما را محافظت می کند، اما به مرور به یک الگوی ناکارآمد تبدیل می شود.

افرادی که در محیط هایی بزرگ شده اند که در آن اشتباه هزینه بر بوده یا عدم قطعیت تهدید محسوب می شده، اغلب یاد می گیرند برای هر پیامد احتمالی آماده باشند. ذهن آن ها در بزرگسالی نیز دائماً در حالت آماده باش باقی می ماند و حتی در نبود خطر واقعی به دنبال تهدید می گردد. اما شناخت این ریشه ها می تواند بار سرزنش خود را کاهش دهد و یادآور شود که ذهن خراب نیست؛ بلکه بیش از حد کار می کند. وقتی نحوه کارکرد بیش فکری را بفهمیم، می توانیم آن را هدایت کنیم، نه اینکه با آن بجنگیم.

الگوهای بیش فکری برای همه یکسان نیست و معمولاً در سه قالب رایج ظاهر می شود:

1. اصلاح گر (Fixer): کسی که رویدادها را بارها مرور می کند تا اشتباهات را شناسایی و از تکرارشان جلوگیری کند.

2. نگران (Worrier): فردی که بدترین سناریوها را پیشاپیش مرور می کند تا احساس آمادگی داشته باشد.

3. موشکاف (Overanalyzer): کسی که تا بررسی تمام گزینه ها تصمیم نمی گیرد.

هرکدام از این سه الگو نقاط قوتی دارند: اصلاح گر فعال است، نگران دقیق، و موشکاف عمیقاً متفکر. هدف این است که این انرژی ذهنی به جای انتقادگری، به روشن سازی و اقدام تبدیل شود.

در ادامه سه روش پژوهش محور معرفی می شود که کمک می کند بیش فکری را به خودآگاهی و تصمیم گیری سازنده تبدیل کنید.

وقتی افکار در چرخه ای تکراری گیر می کنند، بهترین راه رهاسازی آن ها بیرون ریزی است. تصور کنید این افکار را از سرتان بیرون می کشید و جایی قرار می دهید که قابل دیدن باشند. نوشتن آن ها، یا تبدیل شان به سؤال های ساده مانند دقیقاً دنبال حل چه چیزی هستم؟ یا یک قدم کوچک بعدی چیست؟ می تواند ابهام را کم کم برطرف کند.

این فرایند نمونه ای از گسست شناختی یا cognitive defusion است؛ یعنی فاصله گرفتن از افکار تا بتوانید پیام آن ها را درک کنید بدون اینکه مجبور باشید از آن ها دستور بگیرید.

پژوهشی جدید نشان داده افرادی که می توانند افکارشان را رویدادهای ذهنی و نه حقیقت مطلق بدانند، در حل مسئله و استفاده از حافظه و بصیرت عملکرد بهتری دارند. به بیان دیگر، گسست شناختی سر و صدای ذهنی را به بینش قابل استفاده تبدیل می کند.

یکی از دلایل تداوم سؤالات بی پایان این است که مسائل حل نشده، تردید را تغذیه می کنند. برای مهار این چرخه، کافی است جای سؤال را عوض کنید. اگر مدام می پرسید اگر شکست بخورم چه؟ ، آن را با بعدش چه می کنم؟ جایگزین کنید. این تغییر کوچک، چرخه سناریوسازی منفی را می شکند. چون فرد را وادار می کند فراتر از ترس برود و به پاسخ برسد. مغز از تهدیدهای پی درپی جدا می شود و در جست وجوی راه حل می افتد.

با تمرین، این روش می تواند به طرحی جایگزین تبدیل شود و فرد را به یاد توانایی های گذشته اش در سازگاری بیندازد. مطالعه ای در سال 2023 نشان داد لحظه تصمیم گیری نهایی بیشتر حاصل انتخاب ناخودآگاه برای پایان دادن به فکرکردن بیش از حد است، نه رسیدن به قطعیت مطلق.

بنابراین سؤال بعدش چه؟ ذهن را از حساب وکتاب هزینه فایده جدا می کند و کمک می کند فرد متوقف کردن چرخه نشخوار ذهنی را انتخاب کند.

بیش فکری زمانی آسیب زا است که حول یک ترس ثابت بچرخد؛ اما اگر رو به جلو حرکت کند، می تواند ابزار قدرتمندی باشد. تحقیقات نشان می دهد ذهن انسان برای شبیه سازی آینده طراحی شده است؛ فرایندی که تفکر پیش بینانه نام دارد. ما نشانه ها را می بینیم، پیامد احتمالی را تصور می کنیم و قدم کوچکی برای آماده سازی برمی داریم مثل وقتی که با دیدن ابرهای بارانی به خانه برمی گردیم تا چتر برداریم.

مسئله مهم این است که آیا این شبیه سازی ذهنی به نتیجه ای مفید می رسد یا نه. یک پرسش ساده می تواند مسیر را مشخص کند: این تمرین ذهنی به من کمک می کند آماده شوم یا درواقع دارم خودم را تنبیه می کنم؟

تفاوت میان بیش فکری مفید و مضر در نیت نهفته است. اگر هدف کنترل باشد، آشفتگی می آورد؛ اگر هدف فهمیدن باشد، وضوح ایجاد می کند. افرادی که از بیش فکری خود به درستی بهره می برند می توانند میان سیگنال و سر و صدا تمایز بگذارند و با ذهن خود بجای خصومت با مهربانی مواجه شوند

این سه روش نشان می دهد بیش فکری لزوماً دشمن ما نیست؛ بلکه می تواند به ابزاری برای نظم ذهنی، آرامش و تصمیم گیری آگاهانه تبدیل شود. به شرط آن که آن را بشناسیم، هدایت کنیم و از توان بالقوه اش بهره بگیریم.