عیسی بزرگ زاده، سخنگوی صنعت آب ایران، در دنیای اقتصاد نوشت: در جهانی که مرز میان واقعیت و روایت هر روز کمرنگ تر می شود، بحران آب دیگر صرفا پدیده ای اقلیمی نیست بلکه به بحرانی معرفت شناختی، فرهنگی و حتی وجودی بدل شده است.

امروز در بسیاری از جوامع، از ایران گرفته تا هند و آمریکا، مساله ی آب به صحنه ای برای بازنمایی تعارض میان علم رسمی و شبه علم تبدیل شده است؛ میان آن چه کارشناسان با داده و مدل می سنجند و آن چه افکار عمومی با احساس و بی اعتمادی درک می کند.

در این میانه، نوعی سرمایه داری شناختی شکل گرفته است؛ نظمی که در آن نه فقط کالا و سرمایه، بلکه دانش و آگاهی انسان نیز به منبع تولید ارزش تبدیل می شود. شرکت ها، رسانه ها و حتی برخی سیاستگذاران، داده، نظریه و حتی توهم دانایی را به کالا بدل می کنند. در چنین بستری، توضیح ساده اما نادرست ، پرمشتری تر از تحلیل پیچیده اما درست است. و این همان جایی است که شبه علم ریشه می دواند.

در بحران آب ایران، این روند به خوبی قابل مشاهده است. هرگاه خشکسالی شدت می گیرد یا دریاچه ای خشک می شود، موجی از روایت های جایگزین به راه می افتد: از دست های پنهان خارجی گرفته تا مهندسی یونوسفر و ابر دزدی و ابرسازی . چنین روایت هایی، فارغ از درستی یا نادرستی علمی شان، کارکردی روانی دارند: آن ها به مردم کمک می کنند معنا و کنترل را بازگردانند.

انسان وقتی در برابر پدیده ای عظیم و غیر قابل فهم چون تغییر اقلیم قرار می گیرد، برای کاهش اضطراب، به توضیحی پناه می برد که حس تسلط و آگاهی بدهد، حتی اگر نادرست باشد. از منظر روان شناسی اجتماعی، این پدیده را می توان با نظریه نیاز به انسجام شناختی لئون فستینگر و مفهوم کنترل توهمی الن لَنگِر توضیح داد. انسان نمی تواند در جهانی زندگی کند که در آن، اتفاقات بی معنا و تصادفی به نظر برسند. بنابراین برای پر کردن شکاف میان دانش علمی محدود و نیاز به معنا ، ذهن به خلق روایت هایی دست می زند که آرامش موقت می آفرینند.

اما این آرامش بهایی سنگین دارد. زمانی که سیاستگذار به جای علم، به روایت های غیرقابل سنجش دل می بندد، تصمیم ها از مسیر منطق خارج می شوند. در نتیجه، بحران نه تنها حل نمی شود، بلکه در سطحی عمیق تر نهادینه می شود: بحران در نظام شناخت، در اعتماد عمومی و در مرجعیت علمی جامعه.

شبه علم، چنان که بسیاری از جامعه شناسان دانش تاکید کرده اند، فرزند بی اعتمادی است؛ بی اعتمادی به دولت، نهاد علم و رسانه. وقتی جامعه احساس کند که دانش رسمی به سود گروهی خاص مصادره شده است، به دانش بومی مغفول یا روایت های حاشیه ای پناه می برد. این بازگشت به دانش محلی اگر آگاهانه و انتقادی باشد، می تواند مفید و مکمل علم مدرن شود؛ اما اگر از مسیر خشم و بدگمانی برآید، می تواند به نفی علم و عقلانیت بینجامد.

مفهوم دیگری که در این میان اهمیت دارد، بازتعریف مرزهای پاکی و آلودگی است؛ اصطلاحی که مردم شناس بریتانیایی، ماری داگلاس، در کتاب پاکی و خطر به کار برد. او نشان داد که جوامع در بحران، برای بازیابی نظم از دست رفته، به باز ترسیم مرز میان پاک و ناپاک دست می زنند. در بحران آب نیز، گاه چنین مرزبندی هایی به شکل اخلاقی و نمادین بازتولید می شود: گروهی به عنوان آلوده کننده و گروهی دیگر به عنوان قربانی پاک معرفی می شوند. این دوگانه ها، اگرچه آرامش نمادین می آفرینند، ولی مانع از گفت وگوی واقعی درباره ریشه های ساختاری بحران می شوند.

برای رهایی از این چرخه، باید میان دو مفهوم تمایز قائل شد: دانش بومی و شبه علم . دانش بومی، ریشه در تجربه زیسته دارد و می تواند به درک عمیق تری از اقلیم، خاک، یا نظام های آبیاری سنتی بینجامد. در مقابل، شبه علم نه از تجربه برمی خیزد و نه از روش علمی؛ بلکه از نیاز روانی به قطعیت و از خلأ اعتماد اجتماعی تغذیه می کند. در سطح جهانی نیز تجربه ای مشابه دیده می شود. در آمریکا جنبش های انکار تغییر اقلیم، در روسیه نظریه های دستکاری اقلیمی توسط غرب و در هند روایت های عرفانی درباره کنترل باران، همگی از زخمی واحد سرچشمه می گیرند: زخمی به نام بحران اعتماد میان علم و جامعه.

بازگرداندن این اعتماد، نیازمند چیزی فراتر از اصلاح فنی سیاست هاست. باید در سطح فرهنگی، مشروعیت علم را از نو بازسازی کرد. باید از زبان تخصصی خشک فاصله گرفت و با جامعه، نه از موضع بالا، بلکه هم سطح گفت وگو و سخن گفت. باید علم را به عرصه عمومی بازگرداند؛ همان گونه که در روزگار روشنگری، علم و اخلاق و زیبایی شناسی سه ضلع یک مثلث بودند.

بحران آب در ایران را می توان آیینه ای دانست که بحران معنا، بحران اعتماد و بحران روش را با هم نشان می دهد. چنان که برونو لاتور می گوید، دوران ما نه پساحقیقت ، بلکه دوران بازتعریف حقیقت است. در چنین زمانه ای، وظیفه اندیشه، نه صرفا مدیریت منابع آب، بلکه بازسازی منابع معنا است؛ آن جا که علم، هنر و اخلاق باید بار دیگر در گفت وگویی واقعی به هم برسند. شاید نخستین گام در این مسیر، بازگرداندن کنترل واقعی به جای توهم کنترل باشد: کنترل بر سیاست های عمومی، بر نظام تصمیم سازی و بر روایت های مسلط درباره آینده این سرزمین. تنها در این صورت است که بحران آب، از یک مساله زیست محیطی صرف به فرصتی برای بازاندیشی در شیوه زیستن و شناختن ما بدل می شود.