در سراسر خاورمیانه زمستان ها گرم تر شده و ابرهای باران زا با زمین قهر کرده اند. نزدیک به دو دهه از نخستین روزهایی که کارشناسان در مورد بحران خشکسالی در منطقه غرب آسیا هشدار می دادند گذشته است و اثرات این خشکسالی حالا زندگی صدها میلیون نفر ساکن در منطقه را با مشکل روبه رو کرده است.

به گزارش خبرآنلاین، طبق گزارش موسسه جهان جمعیت (World Population Review)، کویت، قبرس، عمان، قطر و بحرین در صدر فهرست کشورهایی قرار دارند که از تنش آبی رنج می برند. در میان کشورهای خاورمیانه، اردن در رتبه 15، عراق در رتبه 23 و ترکیه در رتبه 39 قرار دارند.

خشکسالی در خاورمیانه، تنها ناشی از سوءمدیریت، بالا بودن جمعیت و… نیست؛ بلکه اقلیم خشک این منطقه، عامل اصلیِ وضعیت همیشگی و مزمن کم آبی در آن به حساب می آید. وقتی این ویژگی با منابع محدود آب شیرین و افزایش روزافزون تقاضا برای آب در منطقه ترکیب می شود، تقریبا تمام کشورهای خاورمیانه با مشکل حادی به نام تنش آبی روبه رو می شوند.

تنش آبی به شکاف میان عرضه و تقاضای برای آب گفته می شود؛ شکافی که تغییرات اقلیمی با تشدید خشکسالی ها در حال عمیق تر کردن آن است. این وضعیت پیامدهای پرشماری هم دارد که شامل مواردی چون نگرانی درباره کیفیت آب، قابلیت اتکای زیرساخت های حیاتی و همکاری بین مرزی در مدیریت منابع آبی می شود.

رودخانه های بزرگ منطقه مانند نیل، دجله و فرات، و اردن با کاهش شدید جریان و افزایش تنش ها به دلیل توسعه های بالادست و خشک تر شدن اقلیم مواجه اند. در عراق و منطقه شام که شامل سوریه، لبنان و اردن می شود، این بحران کشاورزی، معیشت و ثبات اجتماعی را تهدید می کند. با رودخانه های رو به خشکی، مخازن خالی و بارش رو به کاهش، کشورها طیف گسترده ای از راهبردها، از زیرساخت های نوآورانه تا کمک های بین المللی، را برای مقابله با این چالش حیاتی به کار گرفته اند که در ظاهر چندان موثر نبوده است.

هرچند در ایران و عراق؛ ترکیه مسبب خشکسالی و مشکلات اقلیمی دانسته می شود، اما شواهد نشان می دهد که بخش هایی از این کشور درگیر خشکسالی شدید بوده و با از معضلات ناشی از تغییرات اقلیمی رنج می برند. تابستان امسال برخی از مناطق روستایی و شهری ترکیه با کمبود آب مواجه شده و گروه هایی از جمعیت این کشور وقتی شیر آب را در خانه هایشان باز می کردند، متوجه می شدند که خبری از آب آشامیدنی نیست.

منابع محلی می گویند گردشگری افسار گریخته در بخش هایی از ترکیه که از بارش کمتری برخوردار است؛ باعث شده تا سطح آب در سدها پایین آمده و شهروندان روزها بدون اینکه آب داشته باشند زندگی کنند. در ترکیه مناطقی چون حوضه قونیه و جنوب شرق آناتولی تحت تاثیر تغییرات اقلیمی هستند. این در حالیست که رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه در تلاش است تا با احداث سدهای گوناگون، توسعه اقتصادی کشورش را سرعت دهد و در این مسیر از ایجاد بحران در کشورهای همسایه چون عراق و ایران هراسی ندارد؛ اما نقشه خشکسالی نشان می دهد که بخش های مهمی از ترکیه از بحران خشکسالی رنج می برند.

در تابستان امسال حتی شهری بزرگ مانند ازمیر درگیر خشکسالی شد. شهرداری این منطقه بارها اعلام کرد که شهروندان برخی محلات ساعاتی از روز را باید با قطعی آب دست و پنجه نرم کنند. در همان زمان رسانه ها نوشتند که در آنتالیا، بخش شکایات شهرداری مملو از گزارش هایی درباره قطعی های ناگهانی آب است که گاهی چند ساعت و گاهی چند روز ادامه پیدا می کنند.

اقلیم ترکیه در سال های اخیر نسبت به گذشته خشک تر شده است. برف ها به دلیل گرمایش زمین زودتر آب می شوند و به همین دلیل آب های زیرزمینی کاهش داشته اند. این کشور در حال حاضر در وضعیت تنش آبی است؛ اما پیشبینی می شود تا سال 2030 به کشوری با فقر آبی تبدیل شود.

شهریور ماه امسال، یعنی در آغاز پاییز روزنامه حریت دیلی نیوز از قول پروفسور شنول هاکان کوتوغلو از دانشگاه زونگولداک بولنت اجویت و تیمش نوشت، با تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره ای از ماه مه، ژوئن و 20 روز اول اوت، یک نقشه خشکسالی جامع تهیه شده که نشان می دهد پوشش گیاهی در ترکیه تحت استرس آبی است و برخی از مناطق، پوشش گیاهی خود را به طور کامل از دست داده اند.

جالب است بدانید که ترکیه متهم اصلی خشکسالی به ویژه در عراق است. در آخرین روزها مهرماه امسال، رفیق هاشم یک عضو کمیسیون کشاورزی و منابع آبی پارلمان عراق تاکید کرد که ترکیه، باعث فاجعه زیست محیطی و آبی و خشکسالی شدید در مرکز و جنوب عراق شده است. هاشم افزود: ادامه خودداری ترکیه از دادن سهمآبه عراق، منجر به خشکسالی و بروز فاجعه زیست محیطی و آبی در این کشور شده است. عضو کمیسیون کشاورزی و منابع آبی عراق در گفتگو با المعلومه تاکید کرد که بزرگترین سد عراق بیش از 90 درصد ذخیره آبی خود را به سبب کاهش شدید ورودی آب دجله و فرات از دست داده است.

عراق تنها قربانی خشکی در خاورمیانه نیست. یکی از سخت ترین وضعیت ها در میان کشورهای خاورمیانه به عراق تعلق دارد. در حقیقت حکومت صدام حسین تیشه به ریشه محیط زیست در عراق زد. خالد سلیمان نویسنده عراقی که کتابی داستانی در مورد خشکسالی در کشورش دارد، در مصاحبه ای با المرکز می گوید: آسیب های محیط زیستی که در دوران حکومت دوران حکومت صدام حسین اتفاق افتاد بسیار ویران گر بود و شامل تخریب نخلستان ها در دوران جنگ با ایران، خشک کردن باتلاق های جنوب عراق بعد از جنگ دوم خلیج فارس در سال 1991، رها کردن مواد شیمیایی به کاررفته در تولید سلاح در رودخانه ها، تبعید جوامع محلی از نقطه ای به نفطق دیگر و تخریب زمین ها در کردستان عراق با استفاده از مین می شد. به گفته این نویسنده شناخته شده عراقی، اوضاع پس از سقوط صدام حسین در سال 2023 هم بهتر نشد و بهره برداری از منبع کماکان به صورت غیرکارشناسی به فجیع ترین شکل ممکن ادامه پیدا کرد.

در روستاهای عراق کمبود آب آشامیدنی بیداد می کند. بسیاری از مدارس آب ندارند و کودکان برای دسترسی به آب یا سرویس بهداشتی ناچارند تا رسیدن به خانه صبر کرده یا به مساجد مراجعه کنند. از سوی دیگر بیشتر روستایی ها که در مناطق نزدیک به آبها زندگی می کنند، آب موردنظرشان را از رودخانه های به شدت آلوده تامین می کنند که به گسترش بیماری ها دامن زده است. به گزارش صندوق کودکان سازمان ملل (یونیسف)، آب آلوده در عراق یکی از دلایل اصلی ترک تحصیل بسیاری از دانش آموزان عراقی به حساب می آید. خشکسالی عواقب دیگری چون طوفان های فلج کننده گرد و خاک را هم برای این کشور دارد.

خشکسالی تاریخی که سوریه و بخش وسیعی از شرق مدیترانه را در برگرفته، در حال نابود کردن محصولات کشاورزی، خشکاندن رودخانه ها و سدها و تشدید ناامنی غذایی است؛ بحرانی که میلیون ها نفر را در منطقه ای که همچنان از جنگ، مشکلات اقتصادی و بی ثباتی سیاسی رنج می برد، تهدید می کند.

در یک سال گذشته، میزان بارندگی در سوریه 70 درصد کاهش داشته و کشاورزان را فلج کرده است. آسوشیتدپرس در گزارشی که دو ماه قبل از خشکسالی سوریه منتشر کرد نوشت که در دمشق و اطراف آن، رود و چشمه های مهم تقریبا خشک شده اند. همچنین مناطق روستایی به ویژه به آب چاه ها وابسته شده اند و در برخی مناطق، چاه ها هم یا خشک شده اند یا عملا کار نمی کنند. به نوشته کردستان 24 تولید گندم سوریه از آغاز جنگ داخلی در 2011 به طور پیوسته کاهش یافته است. پیش از جنگ، برداشت سالانه 3.5 تا 4.5 میلیون تن بود و نیاز داخلی را پوشش می داد. اما در طول جنگ، این رقم به 2.2 تا 2.6 میلیون تن کاهش پیدا کرد. امسال پیش بینی می شود برداشت تنها حدود یک میلیون تن باشد، رقمی که دولت را مجبور خواهد کرد تا 70 درصد گندم مورد نیاز را وارد کند.

کارشناسان معتقدند دیگر در سوریه باران یا برف کافی برای تغذیه سفره های آب زیرزمینی وجود ندارد. سطح آب زیرزمینی هر سال پایین تر می رود، و این یعنی دسترسی به آن سخت تر و پمپاژ آن پرهزینه تر می شود. در نهایت ممکن است آب زیرزمینی به پایان خواهد رسید.

اوضاع وقتی بدتر می شود که بدانیم پس از تحولات سیاسی که در پی سال ها جنگ داخلی رخ داد، سوریه نیاز به بازسازی زیرساخت های خود دارد و در شرایطی که هزینه بازسازی کشور به صدها میلیارد دلار می رسد و تنش های فرقه ای پس از سقوط بشار اسد همچنان ادامه دارد، خشکسالی لایه دیگری از عدم قطعیت به وضعیت کشور اضافه می کند. کارشناسان هشدار می دهند بدون اشتغال، ثبات و امنیت غذایی، میلیون ها پناهجو دلیلی برای بازگشت به کشور نخواهند داشت و حتی ممکن است سیل پناهجویانی که از گرسنگی و بیکاری راهی دیگر کشورها می شوند؛ به راه بیفتد.

این نخستین بار نیست که سوریه با خشکسالی دست و پنجه نرم می کند. پس از دوره پنج ساله خشکسالی که از 2006 آغاز شد، بیکاری و فشر اقتصادی و جابه جایی جمعیت به دلیل کمبود آب، باعث شد تا این کشور در دام جنگ داخلی بیفتد.

پیرُو تومازو پری، مسئول ارشد برنامه های فائو در سوریه، گفته است بدون افزایش کمک های غذایی یا امکان واردات گندم، بحران گرسنگی سوریه به طور چشمگیری بدتر خواهد شد. او گفت: ناامنی غذایی ممکن است از اواخر 2025 تا میانه 2026 به سطح بی سابقه ای برسد. به گفته او، بیش از 14 میلیون سوری، یعنی شش نفر از هر 10 نفر همین حالا هم برای تامین غذای کافی در تقلا هستند. از این تعداد، 9.1 میلیون نفر دچار گرسنگی حاد هستند، از جمله 1.3 میلیون در وضعیت بسیار وخیم، و 5.5 میلیون نفر نیز بدون مداخله فوری در معرض سقوط به بحران قرار دارند.