عبدالرضا فرجی راد، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه در واکنش به انتقادات مطرح پیرامون وزارت خارجه بویژه در زمینه مذاکره با آمریکا روند دیپلماسی ایران را در مقطع کنونی مورد ارزیابی قرار می دهد و می گوید: نادیده گرفتن زمینه اصلی تحولات اخیر در زمینه مذاکرات با آمریکا و غرب خطایی جدی است. او با تأکید بر اینکه مأموریت حیاتی وزیر در مقطع کنونی مدیریت تخاصم و مهار تنش های امنیتی است، توضیح می دهد که بدون ایجاد حداقلی از ثبات و بازدارندگی هیچ بستری واقعی برای گفت وگو شکل نخواهد گرفت. فرجی راد خاطرنشان می کند که اقدامات وزارت امور خارجه باید در چهارچوب کنترل سطح درگیری، مدیریت پیام ها و ایجاد پیش نیازهای لازم برای هرگونه مذاکرات آتی تحلیل شود؛ روندهایی که ماهیتی پنهان، پیچیده و زمان بر دارند و الزاماً در سطح رسانه ای بازتاب پیدا نمی کنند.

به گزارش روزنامه ایران، در ادامه مشروح این گفتگو را می خوانید:

طی روزهای اخیر انتقاداتی متوجه عملکرد وزارت امور خارجه و شخص وزیر شده و بخشی از تحولات مرتبط با روندهای مذاکراتی به این نهاد نسبت داده می شود. این داوری ها تا چه حد از پشتوانه تحلیلی و واقع بینانه برخوردارند؟

در فضای سیاسی و اجتماعی کنونی سطحی از نارضایتی نسبت به روندهای سیاست خارجی مشاهده می شود؛ احساسی که بخشی از آن از فاصله میان درک عمومی و واقعیت های پیچیده سازوکار دیپلماسی ناشی می شود. بسیاری از منتقدان بویژه آن دسته که خود را صاحب تحلیل می دانند اما با محدودیت اطلاعات مواجهند، دستگاه سیاست خارجی و شخص وزیر را هدف انتقاد قرار می دهند، بی آنکه الزاماً ابعاد فنی، حقوقی و امنیتی تصمیمات را در نظر داشته باشند. این انتقادات در چند محور تکرار می شود: گروهی معتقدند وزیر باید مستقیماً وارد گفت وگو با آمریکا شود و از اینکه مواضع او صریحاً نشانی از مذاکره ندارد، گلایه می کنند؛ در مقابل، برخی همین مواضع را آغشته به افزایش تنش می دانند. طیفی دیگر سفرهای استانی وزیر را نشانه انحراف از اولویت های اصلی سیاست خارجی می دانند. افزون بر این ها، رقابت های دیرینه و گاه شخصی درون ساختار سیاست خارجی نیز بر شدت و جهت گیری نقدها اثر می گذارد و به آن وجهی سیاسی و نهادی می افزاید.

با توجه به پیچیدگی های دیپلماسی در شرایط فعلی تا چه اندازه می توان این انتقادات را مورد ارزیابی قرار داد؟

نادیده گرفتن زمینه اصلی تحولات اخیر درباره مذاکرات با آمریکا و غرب خطایی جدی است. مأموریت مقدم و حیاتی وزیر خارجه در مقطع کنونی، مدیریت تخاصم و مهار تنش های فزاینده است؛ زیرا کشور همچنان در سایه تهدید امنیتی قرار دارد و بدون تثبیت حداقلی از ثبات و بازدارندگی، هیچ بستری برای گفت وگو شکل نخواهد گرفت. بر همین مبنا، اقدامات وزیر را باید در چهارچوب تلاش برای کنترل سطح درگیری، مدیریت پیام ها و ایجاد شرایط اولیه برای هرگونه روند مذاکره ای آینده مورد توجه قرار داد. این روند ماهیتی پنهان، پیچیده و زمان بر دارد و لزوماً در سطح رسانه ای بازتاب پیدا نمی کند.

بنابراین ارزیابی اعتبار انتقادات در گروی درک دقیق تری از ماهیت مأموریت کنونی دیپلماسی ایران است. اولویت حیاتی و اولیه آن در شرایط فعلی، کاهش فشارهای امنیتی و فراهم کردن پیش نیازهای دیپلماسی است، نه نمایش علنی روندهایی که ذاتاً باید در سطح کم سروصداتری پیگیری شوند.

بخش مهمی از انتقادها متوجه نقش وزارت خارجه در موضوعات حساس سیاست خارجی، بویژه پرونده مذاکرات با آمریکا است. نقش واقعی وزارت خارجه در چنین فرآیندهایی را چگونه تعریف می کنید؟

در موضوع مذاکرات چه درباره آمریکا و چه پرونده هسته ای یک چهارچوب کلان وجود دارد که در سطوح بالای کشور از شورای عالی امنیت ملی تا دولت، کابینه و نهایتاً تأیید رهبری بر سر آن کار می شود. تصمیم نهایی، محصول یک فرآیند جمعی است و پس از شکل گیری به وزارت امور خارجه ابلاغ می شود. البته این گونه نیست که وزارت خارجه فقط شنونده باشد و منتظر بماند تا دیگران تصمیم بگیرند؛ برعکس، نظرات کارشناسی وزارت خارجه با دقت مورد توجه قرار می گیرد و در شکل گیری تصمیم نهایی نقش تعیین کننده دارد؛ برای مثال درباره گفت و گو با آمریکا توافق وجود دارد که تا زمانی که طرف آمریکایی پالس مثبت و شفاف ندهد—اینکه اساساً قصد دارد در مذاکرات چه مسیری را دنبال کند—آغاز مذاکره منطقی نیست.

علت هم روشن است: اگر بدون تعیین دستورکار وارد گفت وگو شویم، احتمال تکرار وضعیتی که شش ماه پیش تجربه شد وجود دارد. تأکید طرف مقابل بر خطوط قرمز ایران و اصرار بر قرار دادن این خطوط در دستور کار مذاکراتی باعث شده در شرایط کنونی امکانی برای آغاز گفت و گو وجود نداشته باشد و خب تا زمانی که چنین نشانه ای دریافت نشود، طبیعی است که آقای عراقچی وارد روند مذاکره نشود. این مسأله تصمیم فردی او نیست بلکه بخشی از سیاست مصوب نظام است و وزارت خارجه بر اساس همین تصمیم جمعی اقدام می کند.

آیا مواضع اعلامی وزیرخارجه درچهارچوب مذاکرات هم در راستای همین تصمیم جمعی مورد توجه قرار می گیرد؟

بله؛ در عرصه دیپلماسی گاه پیش می آید که وزیر امور خارجه مصاحبه ای انجام می دهد و برخی ناظران داخلی از لحن یا محتوای آن رضایت ندارند. با این حال، نکته ای که معمولاً در این قضاوت ها نادیده گرفته می شود، ماهیت فراتر از مصرف داخلی این مصاحبه هاست. سخنان وزیر یا سخنگوی وزارتخانه عمدتاً حامل پیام هایی به طرف های خارجی هستند و نقش اصلی آنها اطلاع رسانی دقیق نسبت به مواضع و مطالبات کشور است. این نوع ارتباط، بخشی از سازوکار چانه زنی دیپلماتیک است و هدف آن ایجاد فهم متقابل و هدایت رفتار طرف مقابل بر اساس خواسته ها و خطوط قرمز ایران است. بنابراین، نقدهای داخلی اغلب ماهیت و کارکرد واقعی این مصاحبه ها را نادیده می گیرند.

با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از توجه و تحرکات وزارت امور خارجه باید معطوف به مسائل منطقه ای و ایجاد همگرایی میان کشورهای همسایه در مواجهه با اقدامات جنگ طلبانه اسراییل باشد، تا چه حد انتقاداتی که صرفاً به مذاکرات بین المللی متمرکز است، قادر به ارائه تصویر واقع بینانه و جامع از دیپلماسی ایران در سطح منطقه ای هستند؟

هنگامی که تنش های نظامی میان ایران و اسراییل به اوج خود رسید و زمینه های آن پیش از جنگ 12 روزه شکل گرفته بود، آقای عراقچی مجموعه ای از رایزنی های کلیدی با کشورهای عربی را آغاز کرد تا آنها را از ورود به هرگونه معرکه نظامی دور نگه دارد. در آن مقطع، این نوع تحرکات دیپلماتیک ضروری و راهبردی بود و وزیر امور خارجه ناگزیر به انجام سفرهای متعدد خارجی شد.

این سفرها در چهارچوب ضرورت های فوری آن دوره طراحی شده بود. عراقچی با مصر، قطر، عربستان و دیگر کشورهای منطقه گفت وگو کرد تا آنها را برای محکوم کردن اسراییل و حملات این رژیم متقاعد کند و همزمان با سفر به روسیه، چین و سایر کشورهای همسایه، حمایت های منطقه ای و جهانی را جلب کرد. این دیپلماسی هوشمندانه و فعال، توانست حمایت های کم سابقه ای از جهان عرب، سازمان همکاری اسلامی و کشورهای جنوب جهان به دست آورد؛ حمایت هایی که در محکومیت تجاوز اسراییل و دفاع از مواضع ایران نمود عینی یافت.

نقش شورای امنیت و همراهی قاطع روسیه، چین و پاکستان با ایران نیز به وضوح نشانگر اثرگذاری این تحرکات دیپلماتیک بود. اوج ابتکارات وزیر خارجه ایران در حساس ترین مقطع سیاست خارجی کشور، یعنی روز پایانی جنگ 12 روزه نمود یافت. در روز دوازدهم، شرایط بشدت حساس شده بود و بسیاری از مسئولان به دلیل محدودیت های ارتباطی، تلفن همراه در اختیار نداشتند. وقتی آقای ویتکاف با درخواست آتش بس تماس گرفت، عراقچی تلاش کرد با مقامات ارشد کشور ارتباط برقرار کند تا نظر آنها را درباره پیشنهاد آمریکا جویا شود. همزمان اسراییل تعداد زیادی هواپیما به سمت ایران اعزام کرده بود و احتمال تشدید حملات نظامی بالا بود. با این حال، به دلیل قطع ارتباطات، امکان رایزنی برای تصمیم گیری درباره آتش بس با مقامات عالی بشدت محدود شده بود و آقای عراقچی شخصاً نقش مهمی در اعلام و اجرای آتش بس ایفا کرد و اهمیت این تصمیم در تثبیت اوضاع و جلوگیری از تشدید بحران کاملاً روشن بود.

با توجه به اهمیتی که سیاست خارجی برای افکار عمومی و جریان های سیاسی دارد، چطور می توان ارزیابی جامع و واقع بینانه ای از عملکرد وزارت خارجه داشت که هم محدودیت ها و اختیارات آن در حوزه های ملی و منطقه ای را لحاظ کند و هم ظرفیت آن برای استفاده از انتقادات سازنده و پیشنهادهای عملی را در تحلیل سیاست خارجی مدنظر قرار دهد؟

در تحلیل عملکرد وزارت امور خارجه نباید انتظار داشته باشیم که وزیر خارجه در هر موضوع کلان رأساً تصمیم گیری کند؛ تجربه جهانی نشان می دهد که چنین انتظاری واقع بینانه نیست. حتی در کشورهای اروپایی، وزیر خارجه مجری سیاست های کلان کشور است و نمونه های مشابهی را می توان در پاکستان، ترکیه، عربستان، امارات و عراق مشاهده کرد.

در این کشورها وزیر امور خارجه در حوزه هایی که اختیار مستقیم دارد، بر اساس ضرورت برنامه ریزی می کند یا سفر انجام می دهد؛ نمونه بارز آن، تحرکات فعلی وزارت خارجه ایران در زمینه افغانستان است، جایی که برنامه ریزی ها در داخل وزارتخانه انجام و سپس به شورای عالی امنیت ملی و دولت اطلاع داده می شود. در مسائل کلان تر، تصمیم نهایی از سطوح بالاتر صادر می شود و وزیر خارجه صرفاً نقش مجری را ایفا می کند. طبیعی است که برخی از این تصمیمات مورد پذیرش همه نباشد و گروه هایی از آن رضایت نداشته باشند. با این حال، تحلیل عملکرد وزارت خارجه باید مبتنی بر اطلاعات دقیق و فهم واقعیت های کاری این نهاد باشد.

نقد و نظر دادن امری مفید و ضروری است اما کارآمدی آن زمانی تضمین می شود که همراه با پیشنهاد باشد؛ یعنی مشخص کند وزارت خارجه در یک موضوع خاص چه اقداماتی می تواند انجام دهد. بخش رسانه ای وزارتخانه در این مسیر فعال است و هرگونه پیشنهاد، حتی در قالب نامه یا مکاتبه رسمی، به وزیر و مدیران منتقل می شود و اغلب مورد توجه و بررسی قرار می گیرد. این در حالی است که هیچ کسی مدعی بی نقص بودن عملکرد وزارت خارجه نیست؛ این نهاد مانند هر سازمان دیگری ممکن است خطا داشته باشد. اما بسیاری از انتقادهایی که امروز در رسانه ها مطرح می شود، اغلب از حد اعتدال فراتر رفته و رنگ و بوی افراط دارد.

تجربه نشان داده است که رویکرد سازنده تر ارائه نقد همراه با راه حل است. وزارت خارجه کنونی ایران نیز انتقادپذیر است و از مشورت ها بهره می برد. بارها دیده شده که وقتی پیشنهادی مورد تأیید قرار می گیرد، به سرعت در سیاست گذاری ها اثرگذار می شود. از این رو، به جای تکرار مداوم این سؤال ها که چرا وزارت خارجه مذاکره نمی کند؟ یا چرا به استان ها سفر می کند؟ ، بهتر است هم واقعیات را دید و هم نقدها همزمان با راهکار ارائه شوند تا قابلیت عملیاتی داشته باشند.