چین در حال تجهیز ایران است ؛ این خلاصه ادعایی است که در روزهای اخیر در برخی خطوط خبری داخلی و خارجی پیگیری می شود. آنچه گفته می شود به طور کلی این است که چین تلاش می کند، در مقابل فشارهایی مثل فشار ایالات متحده به ایران و تهدیداتی از جمله تهدید اسراییل، به تهران کمک کند که خود را آماده و تاب آوری خود را بیشتر کند.

به گزارش هم میهن، برجسته ترین بخش این ادعاها هم به انواع تسلیحاتی مربوط است که گفته می شود در این راستا، پکن برای ایران می فرستد یا خواهد فرستاد. این ادعاها، البته از اساس پدیده هایی تازه نیستند و به اشکال مختلف، در دوره های مختلف، از تریبون های مختلف مطرح شده اند و در این مقطع صرفاً نسخه تازه آن را شاهدیم؛ اما داستان چیست؟ این ادعاها از کجا می آیند، چرا مطرح می شوند و تا چه حد در واقعیت ریشه دارند؟

بنیان داستان به اصل برقراری رابطه چین و ایران برمی گردد. در مقطعی که ایران از جهات مختلف تحت فشار است، روابط آن با بسیاری از کشورها دستخوش محدودیت و آسیب شده است؛ اما از قضا کشوری که می توان آن را دومین قدرت بزرگ جهان خواند، روابط خود را، هرچند با چالش هایی، با ایران حفظ کرده است و تعاملات مختلفی دارد.

چین در بزنگاه های مختلف، از جمله همین جنگ 12 روزه اخیر و نیز زمانی که اعلام شد، سازوکار ماشه علیه ایران کلید می خورد، در صحنه سیاست بین المللی مواضعی در راستای حمایت از ایران گرفته است؛ از جمله همراهی با ایران در نادرست خواندن ادعاهای تروییکای اروپایی و اجرای سازوکار ماشه، حمایت از موضع ایران در قبال جنگ و البته، تأکید مکررش بر لزوم حل مسئله کهنه هسته ای، از مسیرهای دیپلماتیک. این خود زمینه ای برای این شده که چین اولین گزینه در گمانه زنی ها درباره مسیرهای جلب حمایت ایران باشد.

روسیه نیز به سهم خود روابط مهمی با ایران دارد اما قدرت و امکانات بیشتر چین باعث می شود، توجهات در این زمینه به پکن بیشتر باشد؛ به علاوه، در مقطع کنونی، روسیه خود درگیر یک نبرد سنگین در میدان اوکراین است و از این رو، حتی خود تا حدی به دنبال جلب حمایت چین است. در دنیای واقعیت هم، چین دریچه مهمی برای تنفس اقتصادی و دیپلماتیک ایران بوده و هست.

از جمله امتیازات رابطه با چین برای ایران، وجود پکن به عنوان مشتری مهم نفت است. بخش عمده سال های اخیر را، ایالات متحده مشغول تلاش برای کمینه سازی در فروش نفت ایران بوده است. به خصوص در دو دولت ترامپ، این انگیزه وجود داشته که در صورت امکان، به صفر رساندن این فروش نیز انجام شود. مهم ترین مانع در راه تحقق این خواسته، همواره چین بوده است که در این سال ها، مهم ترین مقصد ارسال نفتکش ها از ایران به حساب می آمده. قدرت چین و پویه شناسی تعامل و تقابل پکن و واشنگتن باعث شده آمریکا فعلاً نخواهد یا نتواند فعالانه این خط را نیز قطع کند.

چین البته از این معامله سود نیز می برد؛ چنان که می توان حدس زد وقتی یک مشتری عملاً درصد حداکثری از سهم فروش یک بازار را داشته باشد، موقعیت خوبی در معامله خواهد داشت. از سویی، این وضعیت می تواند برای نوع پرداخت یا تعامل تهاتری با تهران به پکن گزینه بدهد و از سوی دیگر، چنان که بسیاری گزارش ها ادعا می کنند، تخفیف های قابل توجهی را در این بازار کم مشتری، نصیب خریدار عمده می کند. بخشی از ادعاها درباره تجهیز تسلیحاتی ایران توسط چین نیز تا حدی از همین وضعیت ریشه می گیرند؛ یعنی ادعا این است که این بار در ازای نفت، ایران از چین سلاح می گیرد.

اخیراً و در همین راستا، روزنامه دست راستی وال استریت ژورنال در آمریکا در گزارشی به موضوع نحوه پرداخت هزینه خرید نفت از سوی چین به ایران پرداخت. این روزنامه که گزارش را به استناد چندین مقام فعلی و سابق از کشورهای غربی نوشته است، مدعی شد روش کار چیزی شبیه به تهاتر است که در آن، نفت ایران به بزرگترین مشتری اش، چین می رسد و در مقابل، شرکت های چینی با حمایت دولت، پروژه های زیرساختی را در ایران پیش می برند.

یک شرکت بیمه دولتی به نام سینوشور نیز این حلقه را تکمیل می کند که خود را بزرگترین آژانس اعتبار صادرات در جهان می داند و نیز نهادی مالی، چنان مخفیانه که در هیچ فهرست بانک ها یا مؤسسات مالی چینی نامش یافت نمی شود. طبق ادعای این گزارش، سال گذشته تا 4/8 میلیارد دلار هزینه نفت ایران، از مسیر صرف پروژه های زیرساختی در ایران شده است.

جنگنده، سامانه دفاع موشکی، تسلیحات راهبردی و... . در هفته ها و بلکه ماه های اخیر، رسانه های مختلف هر از گاهی اخباری با مضامین این چنینی درباره چین و ایران منتشر کرده اند. پس از جنگ 12 روزه، یکی به دلیل احتمال تکرار درگیری و دیگر به خاطر اخبار مربوط به حملات اسراییل به تأسیسات نظامی ایران، صحبت از خواست یا نیاز ایران به تقویت استحکامات و تجهیزات دفاعی و نظامی بود. در همین راستا، منابع مختلف هر از گاهی به این ادعا پرداخته اند که تأمین کننده این تجهیزات قرار است چین باشد.

چین البته تنها منبع مطرح شده در این اخبار نیست. سال های سال است که با هر تحول در صحنه سیاست خارجی، ادعای خرید تجهیزات دفاعی یا جنگنده، مشخصاً سوخو، توسط ایران از روسیه مطرح می شود و این ادعاها حتی به انتشار اخبار مربوط به فرود و استقرار سوخوها در پایگاه های هوایی ایران هم رسیده است. در دنیای واقعی اما هیچ کدام از این اخبار محقق نشده اند. در ماجرای خرید تجهیزات از چین هم تا این جای کار، وضعیت به همین شکل پیش رفته است: تکرار اخبار پرطمطراق، بدون وجود خروجی ملموس؛ اما این بار، سروصداها در این باره کمی جدی تر شده است؛ به خصوص از یک منبع در آمریکا.

تازه ترین نمونه این اخبار، به گزارشی برمی گردد که رسانه آمریکایی سی ان ان در روز 31 اکتبر سال جاری میلادی (9 آبان) منتشر کرد. در این گزارش ادعا شده ایران، به رغم بازگشت تحریم های سازمان ملل متحد، در حال بازسازی سامانه های موشکی بالستیک خود است و این کار را دارد با کمک چین انجام می دهد: منابع اطلاعاتی اروپایی می گویند، از زمانی که سازوکار موسوم به اسنپ بک در پایان سپتامبر کلید خورد، چندین محموله سدیم پرکلرات، از چین به بندرعباس ایران رسیده اند. [سدیم پرکلرات] ماده اولیه اصلی در تولید سوخت جامدی است که قدرت موشک های متعارف و میان برد ایران را تأمین می کند.

این منابع می گویند این محموله ها که از 29 سپتامبر شروع به رسیدن کرده اند، حاوی 2 هزار تن سدیم پرکلرات هستند که ایران پس از جنگ 12 روزه با اسراییل در ژوئن، از تأمین کنندگان چینی خریده است... چندین مورد از کشتی های باری و طرف های چینی درگیر در این معامله، تحت تحریم های ایالات متحده هستند.

در این گزارش بر این نکته تأکید شده است که در راستای تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران، نه ایران باید چنین کند و نه چین می تواند همکاری کند. این گزارش ادامه می دهد که رصد چندین فروند از این کشتی ها نشان می دهد آن ها از ماه آوریل، اوایل بهار، چندین بار بین چین و ایران رفت وآمد داشته اند؛ اما این روند پس از جنگ تشدید شده است.

در پاسخ به سوال سی ان ان در این باره، سخنگوی وزارت خارجه چین گفته است او با این مورد خاص آشنا نیست و چین مداوماً کنترل صادرات را در راستای تعهدات بین المللی و قوانین و مقررات داخلی اش بر محصولات دارای کاربرد دوگانه اعمال کرده است. او ادامه داده: می خواهیم تأکید کنیم که چین به حل صلح آمیز مسئله هسته ای ایران با ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک متعهد است و با تحریم ها و فشارها مخالف. او افزوده که پکن بازگشت تحریم ها تحت سازوکار اسنپ بک را غیرسازنده و پسرفتی جدی در تلاش ها برای حل موضوع می بیند.

حدود دو هفته بعد، 13 نوامبر (22 آبان) سی ان ان در ادامه همین گزارش خبر داد که نمایندگان پارلمان در ایالات متحده، از دولت دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا خواسته اند درباره این گزارش سی ان ان و انتقال این محموله ها از چین به ایران به آن ها گزارش دهد. راجا کریشنامورتی و جو کورتنی، هر دو عضو دموکرات مجلس نمایندگان، به دنبال گزارش سی ان ان از دولت سوال کرده اند.

آن ها در نامه ای به مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده و جان رتکلیف، مدیر سیا گفته اند حمایت پکن از تسلیح دوباره تهران، عمیقاً نگران کننده است و مثال دوباره ای از تمایل حزب کمونیست چین، به هم دستی در رفتارهای تهاجمی مستبدانه، از اروپا تا خاورمیانه است. کریشنامورتی، عضو ارشد کمیته منتخب مجلس نمایندگان ایالات متحده در مورد رقابت راهبردی بین ایالات متحده و حزب کمونیست چین است و کورتنی، عضو ارشد زیرکمیته قدرت دریایی و توان اعزامی کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان از جناح اقلیت هستند.

آن ها در نامه آورده اند حمایت پکن به روسیه و به گروه های نیابتی حامی ایران... نیز کمک می کند. این دو نماینده همچنین مدعی شده اند این محموله ها تحریم هایی را نقض می کند که سازمان ملل متحد در سپتامبر برگرداند و حمایت بین المللی از برنامه موشکی بالستیک ایران و توسعه سامانه های پرتاب تسلیحات هسته ای را ممنوع می کند. آن ها از دولت ترامپ خواسته اند توضیح دهد در واکنش به ادامه حمایت جمهوری خلق چین از برنامه موشکی بالستیک ایران و از جمله در هماهنگی با متحدان و شرکای ایالات متحده چه اقدامی کرده است.

اما در غیاب مواضع رسمی و اسناد آشکار از طرف های مختلف، هیچ کدام از این ادعاها را نمی توان با چشم بسته پذیرفت. مسئله خرید نفت ایران توسط چین و نقش آفرینی این کشور به عنوان خریدار اصلی، مشخص است اما بخشی از جزییات ماجرا همچنان آشکار نیستند. این نیز به ذات این تعامل برمی گردد که اساساً باید خارج از عرصه علنی و رسمی پی گرفته شود؛ اما درباره موضوع تجهیز تسلیحاتی ایران توسط چین، باید درباره امکان این مسئله سوال کرد.

آیا در شرایط فعلی، چین حاضر است به ایران سلاح های راهبردی بدهد؛ به نحوی که اثر قابل توجه در روند تقابل ایران با اسراییل یا با آمریکا داشته باشد؟ آیا این حقیقت که چین نفت ایران را می خرد و در بحث های دیپلماتیک بعضاً از مواضع ایران حمایت می کند، به معنای تبادل تسلیحات نیز هست؟

به نظر نمی رسد چنین باشد. چین البته تقابلی سیاسی و تجاری با ایالات متحده دارد که در حال مدیریت آن با دقت است. به عنوان رقیب اصلی آمریکا، روابط مفصلی هم با ایالات متحده دارد و این روابط را حفظ کرده است. همزمان درگیر چالش های بالفعل و بالقوه نیز با آمریکا هست. در میانه مدیریت این تقابل و تعامل همزمان، آمریکا نیز فعلاً عملاً پذیرفته است که چین از ایران نفت می خرد و گرچه مایل است در صورت امکان این تبادل نیز متوقف شود، در مواجهه با آن، دست به اقدام تندی نمی زند.

اما همزمان، مشخص است که تجهیز تسلیحاتی ایران توسط چین، سطح تازه ای از تقابل خواهد بود، نه تنها با ایالات متحده، بلکه با دیگر قدرت های غربی و نیز با اسراییل که همگی روابط خود را با چین دارند. چنین اقدامی، پیچیدگی های مفصلی به داستان خواهد افزود. رفتار چین در طول سال ها و بلکه دهه های گذشته به وضوح نشان می دهد که چین حاضر نیست با ایالات متحده درگیر شود و البته آمریکا نیز تا اینجای کار از چنین چشم اندازی استقبال نکرده است.

دو کشور در سال های اخیر مدام در روابط خود پیشرفت و پسرفت مکرر داشته اند و در مجموع سطح تنش را با جدیت مدیریت کرده اند. همین حالا نیز احتمال بیشتر بر این است که تنش های تجاری جاری نیز در نهایت مدیریت شود و تبدیل به تقابلی بیش از این نشود؛ چه اینکه حتی رییس جمهوری غیرعادی مثل ترامپ که بی محابا با متحدان نزدیک ایالات متحده نیز درگیر برخوردهای تند می شود، در موضوع چین محتاطانه و بر اساس قواعد عمل کرده است.

پکن در سال های اخیر، حضور و فعالیت خود را در خاورمیانه نیز افزایش داده است اما برخلاف برخی نگرانی ها، حتی این حضور همزمان در منطقه پرچالشی مثل خاورمیانه نیز به تقابل جدی بین پکن و واشنگتن ترجمه نشده است. در بزنگاه های اخیر مثل جنگ 12 روزه اسراییل و ایران و هدف قرار گرفتن قطر در مقاطع متفاوت از سوی هر دو طرف، چین حاضر به مداخله نشد.

در تحلیل های پس از این وقایع، بسیار اشاره شد که روند اتفاقات یادآور این نکته بوده اند که قدرت مداخله کننده خارجی در خاورمیانه برای اثرگذاری بر روند اتفاقات، طرفی که حاضر است فعالانه اقدام نظامی و تسلیحاتی در این زمینه کند، همچنان ایالات متحده است، نه چین. پکن می داند که خودداری هایش در این زمینه، باعث چنین تفاسیری می شود و این تفاسیر هم هزینه هایی دارند، اما حتی به قیمت پرداخت این هزینه ها، حاضر به تغییر راهبرد در این زمینه نشده است.

در چنین بستری، بسیار بعید به نظر می رسد که چین ناگهان تصمیم بگیرد سطح تنش را تا این حد بالا ببرد، به خصوص که نمی توان سود راهبردی مشخصی نیز در اقدامی این چنین برای چین متصور شد.

بحث هایی که در این زمینه مطرح می شود، یک ویژگی جالب دیگر نیز دارند. ادعاهای این چنینی، هر از گاهی درباره ایران و چین و نیز ایران و روسیه در رسانه های آمریکایی مطرح می شوند و اغلب به رسانه های فارسی زبان، چه داخل کشور و چه خارج کشور، ترجمه و منتشر می شوند. بخش قابل توجهی از این اخبار البته در نهایت شایعه، خبرسازی یا اغراق هستند اما یک دلیل مشخص وجود دارد که چرا جریان های خبری مختلف و گاهی متضاد، خط های مشترک این چنینی را پی می گیرند: چنین خطی در راستای تصویر کلی مورد نظر این رسانه ها و بلکه سیاستمداران است.

در ایالات متحده، جریان های مختلفی که در صحنه سیاست خارجی، مایل به برخورد و مقابله با ایران، چین، روسیه یا هر سه در سطوح مختلف هستند، چنین اخباری را برجسته می کنند؛ از این رو که اخبار و شایعات این چنینی، تأییدیه مجددی بر این ادعا هستند که پکن، مسکو و تهران، خطراتی جدی برای منافع و خواسته های واشنگتن هستند و باید درباره آن ها اقدام کرد یا لااقل روند فعلی را ادامه داد.

در ایران، جریان های حامی روند جاری سیاست خارجی، با بازنشر چنین خبرهایی نشان می دهند که دست ایران در این تقابل ها پرتر از چیزی است که به نظر می رسد، تهران تنها نیست، در مسیر تقویت خود به لحاظ نظامی و تسلیحاتی است و حامیانی قدرتمند در صحنه جهانی دارد. یک جریان دیگر نیز به شکل جالبی از این خط راضی است: در میان جریان های منتقد سیاست های جاری، داخل و خارج از ایران، بخش قابل توجهی با چین و روسیه نیز مشکل دارند.

برخی به خاطر نزدیکی مواضع شان به ایالات متحده چنین رویکردی دارند. اخبار این چنینی برای این دسته نیز کارآیی این را دارد که یک مسئله مدنظر خود را یادآوری کنند: چین و روسیه، ایران را هل می دهند تا سیاست هایی این چنینی را پی بگیرد و در این سیاست ها، منافع پکن و مسکو تأمین شوند، در حالی که ایران از آن ها بیشتر ضرر می بیند تا سود. این سه خط رسانه ای و سیاسی، با انگیزه هایی که در ظاهر باید متناقض باشند، در ترویج و برجسته کردن این اخبار نکته اشتراکی پیدا می کنند. این باعث می شود، برخی مخاطبان با مشاهده این اخبار در رسانه هایی متضاد به این نتیجه برسند که خبر باید حقیقت داشته باشد، در صورتی که در عمل، توضیح متفاوتی برای این موضوع وجود دارد.

اما در بحث های دیپلماتیک درباره کلیت رابطه پکن و تهران، سال هاست یک موضوع مکرر مطرح می شود؛ به خصوص دیپلمات های سابق و نیز تحلیلگران سیاست خارجی ایران، بسیار به نقل قول در این باره پرداخته اند. به اشکال مختلف، از چینی ها نقل یا از نظرگاه آن ها این تحلیل مطرح می شود که چین، البته مایل به تعامل بیشتر در حوزه های مختلف با ایران هست اما تا زمانی که ایران در وضعیت چالش گسترده با چندین منبع قدرت در جهان است و تنش هایی این چنین در منطقه دارد و مشخصاً در شرایطی که مسائلی مثل تحریم های بین المللی در جریان است، چین نمی تواند چنین کند یا در واقع، هزینه این کار برای پکن بالاتر از آن است که به سودش بیارزد.

به طور خلاصه، این نظرگاه به این نتیجه می رسید که مسیر ارتقای روابط ایران با چین، نه از تقابل بیشتر با ایالات متحده که از حل چالش گسترده ایران با غرب به طور کلی و آمریکا به طور خاص می گذرد. در تازه ترین تحلیل این چنین، محسن امین زاده، معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت خارجه در دولت سیدمحمد خاتمی، 24 آبان سال جاری در بیست ویکمین مجمع عمومی انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها به سخنرانی درباره سیاست ایران پرداخت و در آن به موضوع چین نیز اشاره کرد: چینی ها بارها به ما اعلام کرده اند که خواهان همکاری های اقتصادی بسیار جدی با ایران هستند، اما حاضر به پرداخت هزینه ماجراجویی های ایران نیستند و برای تحقق این روابط راهبردی ایران باید در روابط خود با کشورهای منطقه و جهان از جمله آمریکا تجدیدنظر داشته باشد.

امین زاده در همین راستا تأکید کرد ایران باید تکلیف خودش را با جهان بر مبنای منافع ملی ایران در جهت تحقق پیشرفت و توسعه در ایران روشن کند. ایران باید سیاست خارجی خودش را تعدیل کند. مثل همه کشورهای جهان، مثل کشورهای مخالف آمریکا از جمله چین و روسیه عمل کند. ایران باید با حفظ فاصله ها مناسباتش را با غرب متعادل کند و دشمنی هایش با آمریکا و حتی اسراییل را تبدیل به خودزنی و تخریب مصالح ملی نکند. او ادامه داد: چینی ها بارها به ما توصیه کرده اند که از روش مواجهه آنها با زیاده خواهی های آمریکا بیاموزیم.

لذا وقتی درباره مصالحه با آمریکا صحبت می شود چیز غریبی نیست و قرار نیست چیزی از عزت و مصلحت ایران نادیده گرفته شود. نظام باید بر مبنای منطق حکمرانی، با یک سیاست خارجی پویا و نه یک سیاست خارجی دست نشانده نظامیان، در روابط با همه کشورهای جهان از جمله آمریکا، به دنبال بهره مندی از فرصت ها و کنترل تهدیدها باشد. حداکثر امتیازها را از جامعه جهانی بگیرد و حداقل امتیازها را به جامعه جهانی بدهد. امین زاده تصریح کرد: منافع ملی ما ایجاب می کند با دنیا مصالحه کنیم.

الان امکان این را داریم که با دنیا و با غرب مصالحه کنیم. برای اینکه بهترین روابط را با چین و روسیه هم داشته باشیم باید با غرب مصالحه و تعامل داشته باشیم. اگر روابط ما با جهان از جمله آمریکا بحرانی باشد، هیچ کشوری حاضر نیست هزینه بحران روابط ما با آمریکا و غرب را بدهد. به باور من برای آینده قابل تصوری، جمهوری خلق چین مهمترین متحد اقتصادی و توسعه ای ایران است.

اما برای روابط اقتصادی و توسعه ای حداکثری با چین، باید روابطمان با جهان از جمله آمریکا را متعادل کنیم. نمایش چهره نظامی گرا و انفعال انزواگرایانه در مواجهه سیاسی با کشورهای جهان هزینه بسیار گزافی برای ایران و ملت ایران داشته و دارد.