نصرالله تاجیک در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: سفر بن سلمان به امریکا در حقیقت برای ادامه و اجرایی کردن و همین طور گسترش توافقاتی است که در سفر شش ماه پیش ترامپ به ریاض در ماه مه انجام شده بود. این سفر اهداف متفاوتی دارد، اما باید آن را در پرتو استراتژی جدید سعودی ها دید؛ استراتژی ای که در چارچوب چشم انداز 2030 توسط مشاوران مکنزی برای عربستان ترسیم شده. سعودی ها این چشم انداز را به عنوان مسیر اصلی خود قرار دادند و تمام عواملی که می تواند آن را به مخاطره بیندازد، از کشورشان دور کردند. درعربستان برای رسیدن به اهداف این چشم انداز، ابتدا محمد بن سلمان با دست گرفتن قدرت در کسوت ولیعهدی و کنار گذاشتن سایر شاهزادگان و مراکز قدرت غیر رسمی و افراد تندروی مذهبی یک الگوی سکولار معرفی و با ایجاد تمرکز، اقتدار را به حکومت بازگرداند و سیاست تنش صفر را اتخاذ کرد.

در داخل کشورش که با چندین گسل بحران جانشینی، مطالبات تجمیع شده اقشاری همچون زنان و جوانان، مبارزه درون خاندانی و... روبه رو بود، اصلاحات اجتماعی گسترده ای را اجرا نمود، از جمله ارتقای حقوق اجتماعی زنان و جوانان و مجموعه ای از سرمایه گذاری ها که پای غربی ها را در زمینه های مختلف از سلبریتی ها، ورزش و هنر به عربستان باز کرد تا فعال شدن این گسل ها را به تاخیر بیندازد! این روند را می توان نوعی گلاسنوست سعودی یا فضای باز در داخل کشور قلمداد کرد. در خارج از کشور نیز عربستان تلاش کرد سیاست خارجی خود را سامان دهد؛ چه از طریق حل بحران یمن به صورت مستقیم با انصارالله و چه از طریق تفاهم با ایران بر اساس موافقت نامه های امنیتی پیشین بین دو کشور. اقدامی که طی چند سال گذشته و چندین دور مذاکره محقق نشده بود و منابعی که پیش تر صرف سیاست خارجی می شد چه در جنگ یمن، چه در سایر مناطق، با هدف سرمایه گذاری داخلی و تقویت اصلاحات اجتماعی مدیریت و صرف داخل شد. لذا بخشی از این سفر چتری اقتصادی دارد، اما آثار امنیتی و سیاسی آن نیز برای منطقه قابل توجه است.

هدف اصلی عربستان در دوران طلایی ترامپ که درصدد ایجاد نظم نوین با محوریت اسراییل در منطقه است، این است که سعودی ها که سیاست توازن بین شرق و غرب اتخاذ کرده و با چین و روسیه روابط اقتصادی امنیتی دارند و چندان هم خوشایند ترامپ نیست! می خواهند ستون خیمه این نظم و معماری جدید امنیتی خاورمیانه باشند. به عبارتی خواست سعودی ها از ترامپ این است که امریکا یی ها از استراتژی دو ستونی نیکسون که قبل از انقلاب برای امنیت منطقه ایجاد شده بود و الان در نظر دارند اسراییل را جایگزین ایران کنند، در شرایط آسیب جدی به سیاست خاورمیانه ای ایران، عربستان تنها ستون این سیاست باشد! حال اینکه آیا چنین خواستی محقق خواهد شد یا خیر جای بحث دارد. اما سعودی ها خواهان این هستند که به دلیل مشکلات اسراییل در افکار عمومی منطقه و جهان و عدم پذیرش آن توسط کشورهای منطقه مخصوصا در پرتو جنایات صهیونیستی در غزه، ستون معماری امنیتی جدید خاورمیانه باشند. سعودی ها معتقدند تحقق این ایده ترامپ کار را برای آنان سخت می کند و خواهان این هستند که این نقش به آنها سپرده شود! لذا این یکی از مشکلات محمد بن سلمان در این سفر است که با حمایت صد در صدی ترامپ از اسراییل و نتانیاهو، در این مقطع با امریکایی ها که به دنبال این هستند که اسراییل را محور امنیتی منطقه قرار دهند همسو شوند. هر چند در این مسیر واشنگتن نیز با چالش های زیادی روبه رو است. زیرا تحولات اخیر خاورمیانه، از جمله آسیب هایی که ایران متحمل شده، صحنه را پیچیده کرده است. اکنون بازیگرانی چون مصر، ترکیه، عربستان، اسراییل و تا حدی امارات نقش آفرینی می کنند! این میدان باز رقابت منطقه ای هم توازن منطقه ای را تحت تاثیر قرار داده و هم چهره ژئوپلیتیکی منطقه را بهم زده و نظم و توازن جدید هنوز شکل نگرفته است و بر حالت ژله ای و بی ثبات خاورمیانه تاثیر مستقیم و فزاینده دارد! مصر یک موضع سنتی دفاع از فلسطینی ها و جلوگیری از سر ریز مشکلاتشان به داخل مصر دارد. با عربستان همنوا نیست و رقابت دارد. ترکیه بعد از دوران عثمانی برای مطامع اقتصادی و سرزمینی، نقش منطقه ای پیدا کرده! اما با عربستان رقابت دارد و اسراییل هم نظر خوبی به ترکیه ندارد! و از دفاع از امنیت خود به نابودی کامل فلسطینی ها و حامیانشان و گروه های مقاومت تغییر استراتژی داده! اما تلاش می کند در این مسیر عربستان را عصبانی نکند!

زیرا عربستان که جایگاه مهمی نزد اسراییل دارد همچنان با تلاش و هزینه در لبنان، سوریه و عراق، اهرم های قدرت منطقه ای خود را حفظ می کند ولی با رقبای قدری همچون ایران، مصر، ترکیه و حتی امارت روبه رو است! امارات نیز برای نقش پیدا کردن به سرزمین های جدید همچون یمن و سودان و حتی عراق و سوریه رفته تا به سهمی از کیک قدرت منطقه ای دست پیدا کند. حتی ایران نیز با وجود آسیب ها، همچنان کارت های بازی و ظرفیت های تخریبی و نقش آفرینی بازی به هم زن دارد، اگرچه در سوریه و تا حدی در لبنان نیز آسیب دیده است. اما همچنان دارای قدرت نقش آفرینی است و باید از کارت های خود استفاده بهینه کند تا منافع منطقه ای و امنیت ملی اش حفظ شود.

به نظر من، بحث غزه برای نقش آفرینی سعودی ها در خاورمیانه موضوعی محوری نیست. سعودی ها بیشتر بر منافع ملی خود متمرکز هستند و راهکارهای مشخص خود را برای آن دارند. مقامات سعودی و از جمله منال رضوان از مسوولان وزارت خارجه عربستان، اعلام کرده اند که در صورتی که برنامه و بازه زمانی مشخصی برای خروج اسراییل از غزه ارایه شود، و این امر منجر به پیوند غزه با کرانه باختری و فراهم شدن بستر برای تشکیل کشور فلسطین شود، عربستان حتی حاضر به پذیرش آن در چارچوب روند عادی سازی روابط با اسراییل خواهد بود. اما تا زمانی که نتانیاهو نخست وزیر اسراییل باشد هم تشکیل کشور فلسطین در هاله ابهام است و هم تداوم آتش بس در غزه و ترک این باریکه توسط ارتش صهیونیستی. بنابراین، به عقیده من غزه و مساله فلسطین برای روابط عربستان و امریکا موضوعی فرعی و تبعی است و نمی توان آن را مقوله تعیین کننده دانست و سعودی ها به دنبال تحقق سند 20ماده ای ترامپ هستند!

پیشتر گفته شد که این سفر با چتر اقتصادی انجام می شود، اما تبعات سیاسی و امنیتی مهمی نیز برای منطقه دارد. در این چارچوب، بحث خواسته های طرفین مطرح می شود. تلاش امریکا و شخص ترامپ جذب سرمایه سعودی هاست؛ به یاد داریم که در ماه مه، توافقاتی به ارزش یک تریلیون دلار مطرح شد که بعدا به 600 میلیارد دلار کاهش یافت. ترامپ در پی جذب سرمایه و منابع مالی سعودی هاست تا اقتصاد امریکا را رونق دهد. طبیعتا سعودی ها با اندوخته ارزی و تجربه شان در سرمایه گذاری خارجی می توانند بخشی از امنیت خود را نیز از این طریق تأمین کنند، کاری که برای آنها دشوار نیست. در این زمینه بحث میزان تولید نفت عربستان پایین نگه داشتن قیمت ان نیز خواست ترامپ است که باعث ضرر عربستان و بهبود اقتصاد امریکا و وضع داخلی ترامپ خواهد شد! نکته دوم، درخواست ترامپ در مورد پیوستن عربستان به پیمان ابراهیم است.

به نظر من، همانطور که پیش تر توضیح دادم، سعودی ها در تلاشند راهی بیابند که این پیمان شکل و شمایل مناسبی داشته باشد، اما حتی اگر اجرای آن در کوتاه مدت محقق نشود، اهداف بلندمدت آنها برای تبدیل شدن به ستون اصلی معماری امنیتی منطقه، لطمه نخورد. با این همه سعودی ها برای تقویت، تحکیم و تسهیل همکاری های امنیتی، نظامی خود با امریکا، چند خواسته مشخص دارند تا سوگلی امریکا در منطقه شوند! و نه تنها قطب اقتصادی بلکه ستون اصلی سیاست خارجی امریکا در منطقه را تصاحب کنند! یکی از آنها پیمان نظامی و امنیتی محکم با امریکا از طریق فرمان اجرایی ترامپ است، مشابه آنچه که پس از حمله اسراییل به قطر میان دوحه و واشنگتن شکل گرفت. البته این خواسته بستگی به ارزیابی سعودی ها از تحولات آینده منطقه دارد.

آنها با توجه به حمله انصارالله به آرامکو در سپتامبر 2019 که موشک های پاتریوت نتوانست جلوگیری کند، به دنبال سامانه های دفاعی و موشکی قوی مانند تاد و جنگنده های اف-35 هستند. این تجهیزات به احتمال زیاد برای دفاع در مقابل اسراییل نیست! بلکه بیشتر کاربرد ضدایرانی دارد. به عنوان نمونه، در هفته های اخیر برخی مطالب در اجلاس امنیتی منامه در بحرین توسط ترکی فیصل مطرح شد که بازتاب رسانه ای در ایران نیز داشت. و لذا ایران نیز این سفر را از نزدیک و با حساسیت دنبال می کند. به نظر می رسد عربستان تصور می کند منطقه به سمت تنش های بیشتر حرکت می کند و بنابراین نیازمند تقویت توان خود دفاعی است. این امر لزوما به درگیری مستقیم بین ایران و عربستان مربوط نمی شود، بلکه ممکن است درگیری بین ایران و اسراییل یا ایران و امریکا صورت گیرد و پیامدهایی برای عربستان یا سایر کشورهای منطقه داشته باشد.

بنابراین لازم است تصویر کلان منطقه بررسی شود تا بتوان فهمید سعودی ها چگونه برای تحقق اهداف خود با این چشم انداز آینده برنامه ریزی می کنند.

انتظارات دیگر سعودی ها همچنین شامل حوزه تجهیزات نظامی و دفاعی، تراشه های هوش مصنوعی و فناوری های نوین است که در تفاهمات ماه مه نیز مطرح شد، اما به نظر می رسد امریکا در اجرای آنها تا حدی تحفظ دارد. زیرا در سفر ماه مه ترامپ به ریاض، دو کشور از همکاری های جدیدشان در حوزه هوش مصنوعی رونمایی کردند، ولی با گذشت شش ماه از این سفر، امریکا مجوزهای صادراتی لازم را اعطا نکرده؛ که سعودی ها را ناامید کرده است. از همین رو دو طرف در تلاشند تا شرایط امنیتی برای ارسال این محموله ها را بازتعریف کنند. این در حالی است که امارات متحده عربی اخیرا اولین مجوز صادراتی خود را در دوران ترامپ برای پروژه هایی که توسط شرکت های امریکایی در این کشور اداره می شوند را دریافت کرده است.

لذا طبیعتا بخشی از تلاش بن سلمان صرف خواهد شد تا این فناوری ها را با محوریت تقویت امنیت عربستان در این کشور راه اندازی کند و در صنایع دفاعی داخلی خود به کار گیرد. همچنین بخش دیگری از این سفر مربوط به تاسیسات هسته ای غیرنظامی است. به عقیده من، مذاکرات اصلی این موضوع در دوران بایدن انجام شد، اما بر اساس برخی اطلاعات رسانه ای، سعودی ها طی چند سال گذشته با شرکت ها و کشور های خارجی در زمینه احداث تاسیسات هسته ای همکاری کرده و اقدامات مشخصی در این حوزه انجام داده اند. اما چالش دیگر این سفر، چگونگی تدوین یک توافق اساسی درباره انرژی هسته ای غیر نظامی عربستان است. زیرا هرگونه توافق دوجانبه ای که به عربستان سعودی اجازه ساخت راکتورهای هسته ای را بدهد، ممکن است نیاز به تایید کنگره داشته باشد. و از سوی دیگر عربستان سعودی مدت هاست علی رغم نگرانی های امنیتی در واشنگتن در مورد تمایلش به غنی سازی اورانیوم به دنبال دسترسی به قابلیت های هسته ای با کمک امریکا است.

در دوران ریاست بایدن، مذاکرات پیشرفته با سعودی ها بر سر یک پیمان دفاعی الزام آور و توافق نامه همکاری هسته ای غیرنظامی در ازای موافقت ریاض با عادی سازی روابط با اسراییل آغاز شد که با حمله 7 اکتبر 2023 حماس به اسراییل متوقف شد.

سعودی ها بارها در قضیه برجام با وجود کارشکنی هایی که انجام می دادند موضع علنی شان اینگونه بود و ابایی از علنی کردن آن نیز نداشتند و به امریکا نیز فشارهایی وارد می آوردند که اگر ایران، چه در قالب برجام و چه هر قراردادی دیگر، حقوق هسته ای مانند غنی سازی داشته باشد، سعودی ها هم بتوانند همان حقوق را از امریکا دریافت کنند؛ یعنی اگر ایران غنی سازی با درصد مشخصی داشته باشد، آنها هم بتوانند در همان سطح غنی سازی کنند. هم اکنون نیز سعودی ها برنامه هایی دارند که بعضا علنی است و در برخی گزارش ها فعالیت های مخفی در زمینه غنی سازی یا تاسیسات هسته ای غیرنظامی دیده می شود.

عربستان درصدد احداث دو نیروگاه هسته ای تا 2020 و 16 نیروگاه تا 2030 در دست اقدام دارد. اگر چه درموضع رسمی عربستان برنامه توسعه جنگ افزار هسته ای ندارد و پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای را امضا کرده است، و همچون صلح خواهان خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای است با این حال در این زمینه شاخص تعیین کننده ظرفیت هسته ای ایران است و اخبار غیر رسمی حاکی از فعالیت عربستان در این زمینه می باشد! و طبیعی است که در صورت تحقق این اقدامات، رقابت هسته ای منطقه ای شکل خواهد گرفت.

نقش ایران و اقداماتی که پیش از این انجام داده، یا حمله اخیر امریکا و اسراییل به سه تاسیسات هسته ای ایران، فضای این تحولات را تا حدودی در هاله ای از ابهام نگه داشته است و نیاز است زمان بگذرد تا شرایط روشن تر شود. در چنین فضایی، دست ترامپ تا حدی بسته است؛ زیرا اگر بخواهد در چارچوب استراتژی غنی سازی صفر ایران به عربستان امتیازی بدهد، با محدودیت های جدی مواجه خواهد شد. بنابراین می توان گفت که این سفر با خواست های متضاد و متناقض بین دو طرف روبه رو است و نتیجه آن بستگی دارد به میزان انعطاف طرفین برای اعطا و کسب امتیازات. البته این سفر هنوز انجام نشده دارای حواشی های زیادی در رسانه های عربی است! تا آنجا که هم موضوع سلاخی خاشقچی توسط عوامل محمد بن سلمان زنده شد، هم بعضا در تحقق سفر نیز تشکیک می کنند و هم معتقدند ترامپ برای تحت پوش قرار دادن تناقضات خواست های دو طرف در افزایش سطح تشریفات سنگ تمام بگذارد تا شاهزاده را خوش آید و به رقبای خود و مخصوصا دنیای عرب و اسلام و نیروهای داخلی و رقبا برای تثبیت موقعیت خویش بفروشد!