چند سالی است آیینی با عنوان عقد آریایی در برخی مراسم های عقد و عروسی رواج یافته و بیشتر در فضای مجازی و جشن های سلبریتی ها دیده می شود؛ آیینی که بسیاری آن را به ایران باستان نسبت می دهند و به عنوان جایگزینی نمادین برای عقد رسمی یا مذهبی اجرا می کنند. با این حال، پرسش اصلی همچنان پابرجاست، آیا این مراسمِ نوظهور، پشتوانه و سندیتی تاریخی در متون کهن ایران باستان دارد و مستندات تاریخی درباره آن چه می گوید؟

به گزارش ایسنا، گفت وگو با علیرضا حسن زاده، دانشیار پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، بنا بر پژوهش ها و مطالعاتی که تا کنون انجام داده است، نشان می دهد آنچه امروز به نام عقد آریایی شناخته می شود، نه در منابع حقوقی و دینیِ بررسی شده از دوره ساسانی ریشه ای دارد و نه در ادبیات و آیین های کلاسیک ایرانی نشانی از آن دیده می شود، و ظاهرا پدیده ای معاصر است که بیشتر محصول تحولات فرهنگی و بازنمایی های فضای مجازی است تا میراثی تاریخی از گذشته ایران.

در ادامه مشروح گفت وگو با دانشیار پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی را می خوانید:

آیا عقد آریایی پشتوانه و سندیت تاریخی دارد؟

بیشتر اطلاعات ما درباره خانواده، ازدواج و عناصر مرتبط با آن، مربوط به متون فقهی، حقوقی و دینی از دوره ساسانی است. این متون شامل مجموعه هایی چون ماتیکان هزار دادستان (مجموعه حقوقی و قضایی دوره ساسانی)، اوستا (با پیشینه شفاهی بسیار کهن؛ بخش هایی از آن احتمالاً در دوره های هخامنشی اشکانی سامان یافته، اما تدوین و تثبیت نهایی آن در دوره ساسانی صورت گرفته است)، دینکَرد (دائرهالمعارف بزرگ موبدان پساساسانی، تدوین شده در سده های نخستین اسلامی)، شایست ناشایست (متن فقهی زرتشتی، احتمالاً سده های 9 تا 11 میلادی)، ارداویراف نامه (داستان سفر موبد زرتشتی به بهشت و دوزخ، با روایت موجود متعلق به دوران اسلامی) است.

این متون جنبه های هنجاری رفتار زوج را بیان می کنند؛ وظایف زن و مرد، پادافره های شکستن احکام، ماهیت ازدواج مشروع، پاکی و ناپاکی، گناه و پاداش. این ها فقه نامه ها و دین نامه های زرتشتی اند که اصول شرعی و اخلاقی ازدواج را شرح می دهند.

باید توجه کنید در دین زرتشتی، ازدواج یک کنش دینی و عملی بر ضد اهریمن است. در وندیدادِ اوستا وظایف زن و مرد، احکام زنا، آلودگی، طهارت و پاکدامنی توضیح داده می شود. در دینکرد حقوق زن و شوهر و نقش فرزندان مطرح شده است. در ماتیکان هزار دادستان درباره جهیزیه، طلاق، ارث، و انواع ازدواج سخن می رود. شایست ناشایست نیز به قواعد دَشتان (عادت ماهانه)، طهارت، مهریه، و ابعاد اخلاقی ازدواج می پردازد. در ارداویراف نامه هم پاداش ها و پادافره های رفتاری زن و مرد مثل فرمان برداری یا نافرمانی از همسر، پاکی بدن، زنا و خیانت تصویر می شود.

در سال 1381 کتابی به کوشش من با نام زن و فرهنگ به مناسبت یکصدمین سال تولد انسان شناس شهیر بانو مارگارت مید منتشر شد که در آنجا پژوهشگرانی چون کتایون مزداپور، ناهید توسلی، شروین گودرزی و … در این باره مفصل بحث کرده اند و من شما را به آن کتاب که نشر نی منتشر کرد، ارجاع می دهم.

بنابراین در هیچ یک از این میراث مکتوب، موردی که بتوان آن را عقد آریایی نامید وجود ندارد. موضوع از این باب اهمیت دارد که این منابع، منابع فقهی و حقوقی از دوران تاریخی ایران هستند و اگر چیزی قرار بود وجود داشته باشد باید در این منابع وجود می داشت. باید توجه داشت عقد یک متن فقهی و حقوقی است و باید از آن اثر مکتوب باشد.

آیا در متون ادبی کهن نیز به عقد آریایی اشاره شده است؟

در ادبیات کلاسیک ایران، آنچه داریم بازنمایی شاعرانه ازدواج است، نه عقد حقوقی. بیشتر ازدواج های توصیف شده در ادبیات پهلوانی، پیوند ایرانیان با زنان تورانی و ایرانی (تهمینه، رودابه، فرنگیس، منیژه و…) است. در این متون، تمرکز بر زیبایی و پاکدامنی زنان، شکوه، خرد و قدرت پهلوانان، آیین های جشن، بزم، خنیاگری، هدیه، و گاهی نقش پدران و بزرگان در خواستگاری است. در هیچ یک از این توصیفات نیز عقدی با عنوان عقد آریایی وجود ندارد و نیامده است.

در متون دوره تاریخی اسلامی و فلسفی قرون اولیه و میانه اسلامی، در این باره چه اشاراتی شده است؟

در آثار فیلسوفانی چون فارابی (سده 10) و ابن سینا (سده 10 11) سنت اخلاقی و فلسفی ایران پیش از اسلام با آموزه های اسلامی و فلسفه یونانی ترکیب شده است. در اسلام نیز ازدواج، همچون دین زرتشتی، تکلیف الهی است که ایمان و دین انسان را کامل می کند.

مهم ترین مفهوم درباره خانواده در فلسفه دوره اسلامی، تدبیر منزل است. فارابی نگرشی نسبتاً برابر به زن و مرد دارد؛ زن را شریک مرد در ساخت مدینه فاضله می داند. ابن سینا نقش زن را بیشتر در حوزه درون خانگی تعریف می کند، اما رابطه زن و مرد را بر پایه محبت می داند نه اطاعت.

حرکت گفتمان فلسفی اخلاقی از فارابی و ابن سینا به سمت ابوحامد محمد غزالی (سده 11 12)، به تدریج جایگاه زن را فروتر می برد. غزالی در کیمیای سعادت و احیاء علوم الدین نگاه فقهی و اقتدارگرایانه به زن دارد: اطاعت از شوهر، محدودیت خروج از خانه، کنترل زبان، پرده نشینی و نگاه بدن هراس. این گفتمان به پیوند زن هراسی و بدن هراسی در فرهنگ اسلامی ایرانی دوره میانه منتهی شد و به میراث ماند. زن نماد آلودگی و سقوط مرد شد و به این دلیل باید شدیدا کنترل می شد. این نگاه فاصله عجیبی از نگاه فارابی داشت.

در ادامه این سنت، نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری (سده 13)، قابوس نامه (عنصرالمعالی، سده 11)، نامه تنسر (بازنویسی ابن اسفندیار، سده 6 هجری؛ اصل آن مربوط به دوره ساسانی)، سیاست نامه نظام الملک (سده 11)، جاویدان خرد (منسوب به ابن مقفع، هرچند انتساب آن قطعی نیست و بعدها گردآوری شده)، همگی تصویری از نقش های جنسیتی ارائه می دهند که در آن عقل نظری و عملی بیشتر به مرد نسبت داده می شود و زن در حوزه درون خانگی و حفظ نسل و فرزندآوری تعریف می شود.

در عرفان اسلامی نیز مرد نماد ظاهر و عقل الهی است؛ زن نماد باطن، نور و حقیقت پنهان. به همین دلیل ولایت ظاهری متعلق به مرد دانسته می شود و زن از مدارج بالای قدرت محروم می ماند.

توصیف آیین ها و جشن های ازدواج در ادبیات و متون کهن فارسی چگونه است؛ در آن ها نشانی از عقد آریایی نیست؟

بر مبنای شاهنامه فردوسی و آثار نظامی گنجوی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی می شود از بازنمایی ازدواج سخن گفت. در شاهنامه ازدواج هایی مثل زال و رودابه، سیاووش و فرنگیس و… با شب نشینی، بزم، رامشگران، برگزاری جشن با موسیقی و طبل و نای، هدیه دادن خانواده داماد و حضور بزرگان و موبدان (در برخی بخش ها) توصیف می شود، اما عقد حقوقی یا آیینی مشخصی ذکر نمی شود. آنچه هست توصیف بازنمودی جشن است، نه عقد .

در آثار نظامی گنجوی مثل خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، اسکندرنامه، توصیفات از بزم، هدایا، آرایش عروس، و تشریفات جشن وجود دارد. اما باز هم متنی به نام عقد آریایی وجود ندارد. در ویس و رامین هم که یکی از باستانی ترین داستان های عاشقانه ایرانی است، آیین خواستگاری، مراسم عروسی، نقش خانواده، هدایا و حضور موبدان توصیف شده است. اما هیچ مراسم مستقلِ موسوم به عقد آریایی وجود ندارد.

پس عقد آریایی به شیوه رایج امروز از کجا آمده است؟

نادیده گرفتن فرهنگ پیشا اسلامی، سبب شد در فرهنگ غیررسمی جامعه، نوعی فرهنگ بدیل و آستانه ای شکل بگیرد که دو منبع الهام دارد:

1. ایران باستان

2. فرهنگ های غربی (ولنتاین، هالووین و …)

من در مقاله ای در سال 1381 در نامه علوم اجتماعی دانشگاه تهران، درباره چهارشنبه سوری و فوتبال ملی، نشان دادم که سیاست های رسمی سازی رخدادهای پس اسلامی و محدودیت های اعمال شده بر آیین های ملی مانند چهارشنبه سوری (به ویژه در دهه 60) باعث شد فرهنگ مردمی به سمت بازسازی هویت باستانی با ابعاد کارناوالی حرکت کند. از نیمه دهه 70 این روند تقویت شد و فوتبال ملی ایران هم با حضور همزمان مردان و زنان کارناوالی/چندصدایی شد. از دهه هشتاد آیین هایی چون ولنتاین و هالووین هم ظاهر شدند و حتی آیین هایی چون کریسمس با یلدا، یعنی فرهنگ ملی ما پیوند خوردند.

در همین روند، عقد آریایی یا سوگواری آریایی هم در حدود یک دهه اخیر پدید آمد، و در جشن ازدواج سلبریتی ها بازنمایی شد. اما این شکل، به قول شما عقد آریایی و سوگواری سفید یا آریایی نه بر اساس متن یا رفرنس تاریخی، بلکه به عنوان واکنشی فرهنگی در برابر رسمی سازی فرهنگ و فقدان عدالت میراثی در توجه به تاریخ باستان ایران رخ داد.

هویت ایرانی، در عین وحدت ملی، چندصدایی و مبتنی بر تنوع فرهنگی است. این تنوع در ذیل هویت ملی ایرانی به هم پیوسته و جوهری است؛ هویتی رنگین کمانی با پیوندی ژرف. نادیده گرفتن هر بخش از این تنوع، واکنش انتقادی فرهنگ مردمی را برمی انگیزد و در فرهنگ غیررسمی جلوه گر می شود.

بنابراین عقد آریایی پاسخی فرهنگی است به انکار یا کم توجهی نسبت به بخش هایی از هویت تاریخی ایران، به ویژه ایران پیش از اسلام، و در روندی خودجوش و مردمی و کنشی انتقادی نسبت به سیاست گذاری های فرهنگی رخ داده است.