فصل سرما در ایران در حالی آغاز شده که پیش بینی می شود روزانه 350 تا 400 میلیون مترمکعب کسری گاز داشته باشیم. با این شدت کمبود، احتمالا به روال گذشته بیش از 70 درصد تولید گاز به مصرف بخش خانگی می رسد و صنعت و نیروگاه ها باز هم معطل باقی می مانند.

به گزارش شرق، راه واردات گاز از همسایه ها برای تأمین نیاز استان های شمالی نیز ظاهرا به بن بست خورده است؛ زمستان گذشته ترکمنستان به دلیل تأخیرهای طولانی مدت ایران در پرداخت بهای گاز، صادرات گاز به ایران را متوقف کرد و حتی خواستار دریافت جریمه تأخیر شد.

بهار امسال نیز باز دیگر سخنانی از توافق نامه با روسیه برای واردات گاز به میان آمد که با توجه به مناسبات سیاسی و بین المللی امروز و البته اقتصاد انرژی به نظر می رسد بی فایده و البته بی نتیجه خواهد ماند. گاز وارداتی یا باید از مسیر آذربایجان وارد ایران شود که آذربایجان بنا به دلایل ژئوپلیتیک در برابر آن مقاومت می کند، چون در حال همکاری با اسراییل و ترکیه است؛ یا باید از مسیر ارمنستان و گرجستان عبور کند که آن هم به علت ارتباط نامناسب این دو کشور با روسیه و ایران به نظر ممکن نیست؛ یا از کف دریای خزر لوله کشی شود که نیاز به چندین سال زمان و البته حدود شش میلیارد دلار سرمایه دارد و این یعنی از صرفه اقتصادی خارج است.

در دولت سیزدهم بارها خبر امضای تفاهم نامه های متعدد در زمینه شراکت گازی با روسیه به گوش رسید. اردیبهشت امسال بار دیگر سخن از تفاهم نامه گازی با روسیه به میان آمد. محسن پاک نژاد، وزیر نفت با اعلام اینکه پیش تر تفاهم نامه ای برای واردات سالانه 55 میلیارد مترمکعب گاز از روسیه به ایران امضا شده بود، خبر داد که بررسی های لازم درباره مسیرهای انتقال انجام شد و در نهایت، تفاهم بر سر استفاده از مسیر زمینی از طریق خاک جمهوری آذربایجان حاصل شد.

وزیر نفت حتی توضیح داد که گاز روسیه در منطقه آستارا تحویل ایران خواهد شد. او گفت: هماهنگی های لازم میان روسیه و آذربایجان در حال انجام است و این طرح دارای فاز دومی نیز خواهد بود که در آینده نهایی می شود .

پیش از این نیز کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه، طی اظهاراتی اعلام کرده بود که تهران امیدوار است عرضه گاز روسیه به ایران از طریق جمهوری آذربایجان در آینده نزدیک آغاز شود. سفیر ایران در روسیه با بیان اینکه ما اکنون در حال مذاکره با گازپروم هستیم و تقریبا تمام مسائل حل شده است ، توضیح داد که با این وجود، طرفین هنوز باید بر سر قیمت گاز روسیه به توافق برسند.

حتی قبل از این هم، سرگیی تسیویلوف، وزیر انرژی روسیه، در جریان هجدهمین نشست کمیسیون مشترک همکاری های تجاری و اقتصادی ایران و روسیه اعلام کرده بود که عرضه گاز از روسیه به ایران از طریق زیرساخت های موجود در خاک آذربایجان، در سال جاری میلادی آغاز خواهد شد. او حجم برنامه ریزی شده برای این صادرات را تا 1.8 میلیارد مترمکعب در سال عنوان کرده بود.

ظاهرا صحبت های اولیه درباره این ماجرا، به زمان جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم، برمی گردد که در تاریخ 6 تیر 1403 درخصوص تفاهم نامه میان ایران و روسیه حرف زد و گفت: ایران و روسیه دارای بیش از 60 درصد ذخایر گازی دنیا هستند و تفاهم همکاری بین دو کشور اتفاق مهمی است. قطعا این مسئله در منطقه تحولات مثبتی در حوزه انرژی رقم خواهد زد. ضمن اینکه ایران با زیرساخت ها و خطوط انتقال گاز سراسری که دارد، کاملا آماده دریافت این میزان گاز (55 میلیارد مترمکعب در سال) است .

دولت گذشته برای دفاع از این توافق، روی چند ویژگی متمرکز شد: اول اینکه امنیت انرژی، به ویژه در فصول سرد، برای مناطق شمالی کشور افزایش می یابد؛ به نحوی که دیگر جای نگرانی برای وزارت نفت در خصوص تأمین گاز این مناطق وجود ندارد. دوم اینکه با توجه به خطوط لوله گسترده ای که ایران در سراسر کشور دارد، می تواند در شرایط جنگ روسیه و اوکراین -که روسیه به شدت تحت تحریم غرب است- به هاب گازی جنوب غرب آسیا و مسیر اصلی ترانزیت گاز بدل شود. سوم اینکه این تفاهم نامه روشی جایگزین برای کسب درآمد در شرایط تحریمی غرب برای ایران محسوب می شود.

در همین راستا، وزیر پیشین نفت در روزهای واپسین کار خود از امضای سند توافق نامه انتقال گاز روسیه به ایران از مسیر دریای خزر خبر داد. اوجی گفته بود: با اجرای این طرح روزانه 300 میلیون مترمکعب گاز از روسیه وارد کشور می شود و هزینه احداث خط لوله کف دریا را هم روسیه متقبل شده است .

با این حال کمی بعد در گفت وگوها مسیر جمهوری آذربایجان به عنوان به صرفه ترین مسیر انتخاب و معرفی شد. حتی گفته می شد در قراردادی که به امضای طرفین رسیده، مقرر شده جمهوری آذربایجان نیز در این قرارداد مشارکت داشته باشد تا گاز روسیه به آذربایجان منتقل شده و از این کشور، به ایران ترانزیت شود.

این درحالی است که با توجه به شرایط بین المللی و مناسبات سیاسی آذربایجان، طبیعتا آذربایجان اراده ای برای انجام چنین همکاری ای ندارد. البته ظاهرا فقط آذربایجان هم نیست، تاکنون هیچ یک از طرف های ایرانی و روسی هم تمایل و اراده ای برای آغاز عملیات اجرایی زیرساخت ها از خود نشان نداده اند. البته برخی رسانه ها و مسئولین هم معتقدند که روسیه آمادگی خود را برای تقبل هزینه های زیرساختی در خاک جمهوری آذربایجان اعلام کرده، اما هیچ پالس مثبتی از سوی آذربایجان مخابره نشده است.

گروهی از کارشناسان نیز عنوان کردند که ایده عبور از خاک آذربایجان را روسیه مطرح کرده و لزوما منافع ایران را تأمین نمی کند. چراکه از یک طرف ظرفیت 120 میلیارد مترمکعبی صادرات گاز سالانه روسیه به علت جنگ اوکراین بدون استفاده باقی مانده و از سوی دیگر مسیر انتقال گاز مزدوک روسیه به باکو سالانه تنها 10 میلیارد مترمکعب ظرفیت دارد که به دلیل فرسودگی خط لوله موجود فقط 20 درصد این ظرفیت عملیاتی است؛

بنابراین ایجاد مسیر جایگزین در کنار مسیر مذکور از کشورهای دیگر برای روسیه ضروری به نظر می رسد. بدتر اینکه خود باکو نیز رقیب جدی ایران در زمینه تولید گاز است و رؤیای تبدیل شدن به هاب گازی منطقه را در سر می پروراند. همین حالا این کشور در حال استخراج گسترده منابع نفت و گاز دریای کاسپین و انتقال این منابع به ترکیه و اروپاست؛ بنابراین منطقی نیست که ایران، امنیت انرژی خود را به یک رقیب متحد با کشورهای رقیبش وابسته کند.

احسان موحدیان، کارشناس مسائل بین الملل در همین باره می گوید که به زعم او همکاری با روسیه در حوزه انرژی اقدام درستی است، زیرا به هر حال گازی که وارد ایران می شود، بخشی از کسری را برطرف می کند.

به گفته او: ما متأسفانه در بحث گاز سرمایه گذاری نکرده ایم و البته در مناطق شمالی مان همواره برای تأمین گاز مشکل داشته ایم؛ یک مدت این گاز از ترکمنستان تأمین می شد. ضمن اینکه سوآپ گاز برای ما درآمدزایی هم دارد. هرچند شرط عقل این است که منابع گازی خود را متکثر کنیم و فقط به یک کشور وابسته نباشیم.

برای مثال چین و روسیه رفاقت دارند اما برنامه چین این نیست که تمام منابع انرژی اش را از روسیه بگیرد و تلاش می کند آن را متنوع کند. ضمنا مسئله این نیست که روسیه همه گازش را بدهد به ما؛ برنامه هایی وجود دارد که گازی که از روسیه وارد ایران می شود، صادراتی داشته باشد به برخی کشورهای عربیِ جنوب خلیج فارس یا پاکستان. به هر حال، ایران در این مسیر بیشتر نقش ترانزیتی خواهد داشت. در کنارش این درهم تنیدگی اقتصادی می تواند باعث همگرایی سیاسی، اقتصادی و امنیتی شود؛ وقتی این کشورها برای تأمین انرژی شان به ایران نیاز داشته باشند، همگرایی شان بیشتر می شود. ما نیاز داریم که پاکستان با ما همگرا باشد؛ چون آذربایجان و ترکیه در تلاشند تا پاکستان را هم در محور خودشان قرار بدهند .

با این حال او معتقد است که گروه فکری در کشور وجود دارد که دائم در تلاش است ما را در همه حوزه ها به آذربایجان وابسته کند. تا جایی که اگر بخواهیم به اروپا برویم، تأکید می کنند فقط از آذربایجان و نخجوان برویم، نه از ارمنستان. در بحث انتقال گاز روسیه هم همین گروه تأکید می کنند که فقط از مسیر آذربایجان استفاده شود و مثلا از مسیر ترکمنستان یا گرجستان و ارمنستان استفاده نشود.

از نگاه او سه مسیر می تواند مورد استفاده قرار بگیرد. موحدیان توضیح می دهد که ترکمنستان نمی خواهد با روسیه همکاری کند؛ چون روسیه بازار گاز را اشباع کرده و ترکمنستان نمی تواند گازش را به چین صادر کند. همچنین خط لوله ای هم که مسیر انتقال گاز ترکمنستان به ایران است، احتمالا در آینده برای انتقال گاز ترکمنستان به عراق هم تکمیل می شود و دیگر ظرفیتی برای انتقال گاز روسیه باقی نخواهد ماند.

مسیر بعدی طبق اظهارات او مسیر انتقال گاز روسیه به آذربایجان است که اولا کاستی هایی دارد مثل اینکه ما بین آذربایجان و ایران خط لوله نداریم و این خط لوله باید احداث شود، که خود این یک مشکل است. ثانیا مسیر از آذربایجان طولانی تر است نسبت به مسیر ارمنستان و گرجستان. او ادامه می دهد: یک خطر دیگر اینکه با توجه به سوابق رفتاری آذربایجان، اگر گاز روسیه را دریافت کند، ممکن است به آن یک برچسب آذربایجان زده و مجددا صادر کند؛ یعنی سوآپ گازی کند، ممکن است گاز روسیه را از طریق آذربایجان به اروپا منتقل کند. نمی شود به آن ها اعتماد کرد .

او با اشاره به مسیر سوم می گوید: ما از روسیه به گرجستان، به ارمنستان و به ایران مسیر گازی داریم. با یک سری تغییرات فنی می توان این مسیر را برعکس کرد؛ یعنی گاز به جای اینکه از پایین به بالا بیاید، از بالا به پایین بیاید. فاصله خط لوله انتقال گاز تا تبریز هم 140 کیلومتر است. اگر از مرز جمهوری آذربایجان تا آن مناطق هدف خط تولید انتقال گاز وجود ندارد، باید احداث شود. یعنی باید مسیرها را متنوع کنیم. این موضوع هم در مسئله گاز مطرح است، هم در مسئله کریدورها و مسیرهای ترانزیتی .

به باور این کارشناس اگر بخواهیم فقط به آذربایجان وابسته شویم و مسیر ارمنستان را نداشته باشیم، آن ها می توانند مسیر را ببندند و به ما فشار بیاورند. او می گوید: در ماجرای راه آهن هم اشتباه می کنیم؛ می گوییم راه آهن جلفا وصل شود به نخجوان و از نخجوان وصل شود به ارمنستان، یعنی اتصال مستقیم نداشته باشیم. اگر قرار است این کار را بکنیم، باید در مسیر ارس که احداث می کنیم، در کنار جاده، هم ریل باشد و هم خط لوله انتقال انرژی تا وابستگی متقابل ایجاد شود. یعنی اگر آذربایجان تلاش می کند ما را وابسته کند، ما هم آن ها را به خودمان وابسته کنیم تا بعدها سراغ باج گیری از ایران نروند .

موحدیان در پاسخ به این پرسش که اخیرا و در پی نزدیک شدن رابطه ارمنستان با غرب، آیا هنوز هم این کشور گزینه مورد اعتمادی برای همکاری به نظر می رسد، می گوید: همه چیز فعلا روی کاغذ است. اتفاقی نیفتاده. نه آن مسیری که مورد بحث است ایجاد شده، نه برنامه ای که می گویند قرار است انرژی ارمنستان و آذربایجان را تأمین کند عملیاتی شده. ما وقت داریم. تا زمانی که این کارها انجام نشده، باید وابستگی در ارمنستان به خودمان ایجاد کنیم و نیازهایش را تأمین کنیم. بیش از دو دهه است بحث ایجاد ارتباط ریلی مستقیم بین ایران و ارمنستان مطرح است. دو دهه است که بحث ایجاد یک مسیر ترانزیتی عریض و مناسب از ایران به داخل خاک ارمنستان و ایجاد تونل کارگران مطرح است.

پنج، شش سال است بحث ایجاد پالایشگاه ایرانی در استان سیونیک ارمنستان مطرح است تا نیازهای آن ها به بنزین، گازوییل، بنزین هواپیما و… را تأمین کنیم. حتی بحث شبکه پمپ بنزین ایرانی هم مطرح بوده. اگر ما این کارها را انجام داده بودیم، ارمنستان به چه بهانه ای می خواست برود سراغ همکاری با آمریکا یا اینکه انرژی اش را از باکو بگیرد و اقتصادش را به ترکیه پیوند بزند؟ شما وقتی کم کاری می کنید، بقیه هم نیاز دارند و می روند نیازشان را برطرف می کنند.

حتی اگر بخواهیم برچسب غرب گرایی به آن ها بزنیم، کم کاری ما بی تأثیر نبوده. نبود فهم راهبردی در مقامات مسئول وعدم راهبری وزارتخانه های مرتبط باعث شده این کم کاری اتفاق بیفتد و آن ها بروند سراغ کشورهای دیگر و رفع نیازهایشان. این برای ما خطرناک است؛ چون ما تبدیل می شویم به یک حفره، یک سیاهچاله؛ کسی به ما نیاز نخواهد داشت؛ نه به نفت و گاز ما، نه به ترانزیت کالا از ایران. نتیجه اش این می شود که امنیت ما تهدید می شود و ارزش ما تحلیل می رود، چون بقیه اهمیتی نمی دهند که ما وجود داشته باشیم یا نه .

با این حال در ادامه علی ضیایی، رییس اندیشکده حمل ونقل ایران، توضیح می دهد که بیشترین نگرانی درباره خط انتقال از مسیر ارمنستان و گرجستان، نه درباره ارمنستان، بلکه درباره گرجستان است. به گفته او گرجستان پیش از آنکه با ما روابط نزدیک داشته باشد، با روسیه اختلافات عمیق دارد. گرجی ها همچنان روسیه را اشغالگر می دانند و معتقدند حدود 20 درصد از خاکشان تحت اشغال روسیه است؛ پس از حوادث اخیر این مسئله تشدید هم شده است.

او می گوید: در نتیجه، ما عملا ترانزیت قابل اتکایی از مسیر گرجستان به روسیه نداریم. گرجستان با روسیه مشکل دارد، با ما نیز مسائل خاص خود را دارد و به ناتو نیز نزدیک است؛ بنابراین این بخش از پازل، قابل اتکا نیست. البته من این نکته را بیشتر از منظر ترانزیت کالا عرض می کنم اما در حوزه انرژی که اساسا راهبردی تر هم هست، احتمالا حساسیت ها بیشتر هم خواهد بود .

این کارشناس یادآور می شود که در دوره دولت قبل، طرحی مطرح بود مبنی بر انتقال گاز از کف دریای خزر میان ایران و روسیه که مذاکراتی هم برایش انجام شد، اما به نتیجه نرسید. او می گوید: از اینکه چرا به نتیجه نرسید، من دقیقا اطلاع ندارم اما به گفته مقامات ما قرار نبود کل خط لوله را ما احداث کنیم؛ چون هزینه هایمان در آن صورت بسیار بالا می رفت. با این حال برخی تحلیلگران حوزه انرژی این پروژه را آن قدر راهبردی می دیدند که معتقد بودند ارزش سرمایه گذاری هنگفت را دارد .

نرسی قربان، کارشناس انرژی هم توضیح می دهد: ایران صاحب دومین ذخایر گاز دنیا است، بنابراین ایده واردات گاز از روسیه فقط برای یک دوره موقتی در نظر گرفته شده است. چراکه هر وقت ایران اراده کند و از لحاظ بین المللی هم موقعیت مناسب باشد، شرکت های بزرگ نفت و گاز دنیا برای همکاری با کشور ما می آیند و دیگر نیازی به واردات گاز از روسیه نخواهد بود .

او می گوید: به نظر می رسد علت مطرح شدن این موضوع، آن است که ما در زمان های خیلی قدیم خط لوله ای داشتیم -اولین خط لوله انتقال گازی که به آن ایگات می گفتند، همان ایگات یک- که از بیدبلند کشیده شده بود تا آذربایجان و روسیه. آن زمان که درواقع پیش از انقلاب بود، ما به آن قسمت ها گاز می دادیم و روسیه هم به جای آن در توسعه ذوب آهن به ما کمک می کرد.

این یعنی چنین خط لوله انتقال گازی از گذشته وجود داشته است، پس اگر امروز بخواهیم که آن را وارونه کنیم، یعنی از آن طرف گاز بیاید به سمت کشور ما، امکان پذیر است و هزینه نسبتا کمی هم دارد. پس از لحاظ تئوری و موقتا می شود آن را وارونه و استفاده کرد. مسیرش هم کشیده شده است؛ حالا ممکن است جایی پوسیده باشد، جایی نیاز به تعویض داشته باشد، تلمبه نیاز باشد عوض شود و… اینها مسائل دیگر است .

به باور او این ایده که از کف دریای خزر لوله بکشیم و گاز بیاوریم ایران، میلیاردها دلار سرمایه گذاری لازم دارد و غیراقتصادی است.

نرسی قربان توضیح می دهد: چون این خط لوله انتقال گاز وجود داشته، می شود موقتا از آن استفاده کرد تا مقداری گاز بیاورند؛ مثل کاری که درباره ترکمنستان کردیم. خط لوله انتقال گاز ما به ترکمنستان وصل است. قبلا هم از ترکمنستان گاز می گرفتیم. حالا اگر بخواهیم دوباره بگیریم، مخارج سنگینی نخواهد داشت و می شود موقتا از آن استفاده کرد. ولی به طور کلی، کشوری که دومین ذخایر گاز دنیا را دارد باید صادرکننده گاز باشد، نه واردکننده. این مشکلاتی که به وجود آمده، بیشتر به خاطر شرایط تحریمی بوده که مانع توسعه نفت و گاز ما شده است.

به مجرد اینکه این مشکلات حل شود، ما مقدار بیشتری نفت و گاز خواهیم داشت. در نتیجه، اگر بشود با خرج خیلی کم موقتا مشکل را حل کرد، ممکن است ارزشمند باشد اما اینکه بخواهیم از زیر دریای خزر لوله بکشیم، فکر می کنم چیزی نزدیک سه، چهار میلیارد دلار فقط خرج آن لوله خواهد بود تا به خاک ایران برسد؛ تازه باید کمپرسور و… تهیه شود. پس شاید حتی پنج، شش میلیارد دلار خرج داشته باشد و حتی سه، چهار سال هم حداقل زمان نیاز دارد که منطقی نیست چون تا آن زمان مشخص نیست چه اتفاقاتی بیفتد .

همچنین از نگاه این تحلیلگر منطقی نیست که روسیه به ایران به چشم مسیری ترانزیتی برای گازش در آینده نگاه کند و با این رویکرد زیر بار سرمایه گذاری کلان برود. او می گوید: روسیه الان بیشترین گازش را از مسیرهای شمالی به چین می برد. خط لوله اش را هم کشیده و مشتری بسیار مهم و پردرآمدی هم دارد. چین مشتری بسیار مهمی است. اما در مقابل روسیه می خواهد از طریق ایران چه کار کند؟ کشورهای عربی که گاز نمی خواهند؛ قطر خودش یک منبع عظیم گاز است. امارات مدتی گاز می خواست که وقتی ما به آن نفروختیم، از قطر خرید. عراق هم خودش گاز دارد و در حال توسعه است تا کار خودش را انجام دهد. یعنی در اطراف ما بازاری وجود ندارد که روسیه بخواهد چنین سرمایه گذاری بزرگی انجام دهد .

نرسی قربان در پاسخ به این پرسش که بزرگ ترین مانعی که پیش روی واردات گاز روسیه به ایران از همان مسیر قدیمی وجود دارد، چیست؟ پاسخ می دهد: ما آن مسائلی که داخل خود شرکت نفت هست را نمی دانیم. اطلاعی ندارم که اصلا چقدر درباره این موضوع مذاکره شده است. کلیت موضوع این است که بدون شک آن خط لوله انتقال گاز که از بیدبلند شروع می شد، 42 اینچ بود و از طریق آذربایجان می رفت تا روسیه، احتمالا در وضعیت خیلی خوبی نیست. البته ما با همین خط لوله زمانی به ارمنستان هم گاز می دادیم؛ بعید نیست که الان هم به نوعی استفاده شود، از سرنوشت این مسیر خبر ندارم .