محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان 18 نوامبر (27 آبان) برای نخستین بار از سال 2018 در راس هیاتی راهی واشنگتن خواهد شد. دونالد ترامپ رییس جمهور امریکا قصد دارد به عنوان میزبان همتای عرب خود، یک ضیافت رسمی با لباس شب در اتاق شرقی کاخ سفید برگزار کند؛ اقدامی که به ادعای ناظران احتمالا نه تنها پایان دهنده یک روز پربرنامه در کاخ سفید خواهد بود، بلکه نمادی از بازسازی علنی روابط با مردی به شمار می رود که جامعه اطلاعاتی امریکا دستور قتل جمال خاشقجی، ستون نویس واشنگتن پست را به او نسبت داده است.

به گزارش اعتماد، در حالی که این مراسم میزبان اعضای کنگره، مقامات دولتی و رهبران کسب و کار امریکایی خواهد بود، حضور محمد بن سلمان در واشنگتن نخستین سفر او پس از این قتل جنجالی است و توجه تحلیلگران را به پیامدهای سیاسی و اقتصادی آن جلب کرده است. با این همه اما گروهی از تحلیلگران بر این باورند روابط ترامپ با عربستان فراتر از چارچوب های رسمی دیپلماتیک است، چراکه رییس جمهور امریکا در حال برنامه ریزی برای احداث ملک با برند ترامپ در ریاض و جده است و محمد بن سلمان همچنان شریک و همکار تجاری جرد کوشنر، داماد رییس جمهور به شمار می رود؛ همکاری ای که میلیاردها دلار سرمایه گذاری خارجی، از جمله در دولت عربستان، به همراه داشته است.

این درحالی است که ترامپ بلافاصله پس از بازگشت از تور منطقه ای اش به خاورمیانه در ماه مه، عربستان را محور تلاش های خود برای بازتنظیم روابط با روسیه و تثبیت خاورمیانه قرار داد و به سرعت سرمایه گذاری سعودی ها در اقتصاد امریکا را تبلیغ کرد؛ رویکردی تراکنشی که به نظر می رسد گاهی حتی با ارزش های امریکایی در تضاد است. بنابر گزارشات نشریات غربی همزمان با این سفر، محمد بن سلمان همچنین قرار است نشستی حول محور سرمایه گذاری در مرکز کندی برگزار کند و میزگردهایی درباره زیست فناوری، دفاع و فناوری های سبز برگزار خواهد شد. در حالی که توافقات اقتصادی پیشین شامل قرارداد 142 میلیارد دلاری تسلیحات و وعده سرمایه گذاری 600 میلیارد دلاری عربستان در امریکا بوده است، تحلیلگران اما هشدار می دهند بخشی از این وعده ها ممکن است اغراق آمیز باشد.

در همین حال، ناظران مدعی اند مساله عادی سازی یکی دیگر از محورهای مهم این سفرخواهد بود، چراکه ترامپ امیدوار است ریاض با پیوستن به توافقات ابراهیم روابط خود با اسراییل را عادی سازی کند، اقدامی که هدف ادعایی آن تثبیت خاورمیانه از طریق تعمیق روابط تجاری عنوان شده است! این تلاش ها اما همزمان با تجربه های بایدن که پیش از حملات حماس در اکتبر 2023 نزدیک بود به توافقی دست یابد، نشان دهنده پیچیدگی های دیپلماسی منطقه ای است؛ جایی که محمد بن سلمان احتمالا تنها در صورتی حاضر به توافق گسترده با اسراییل خواهد شد که تضمین های ملموسی برای تشکیل دولت فلسطین دریافت کند. در این میان اما هستند گروهی که این سفر و ضیافت رسمی کاخ سفید را نه تنها بازتاب روابط شخصی و اقتصادی ترامپ با عربستان قلمداد می کنند، بلکه معتقدند این دیدار گویای یک استراتژی سیاسی است که در آن منافع اقتصادی، امنیتی و منطقه ای در هم تنیده شده و پیامدهای آن می تواند خاورمیانه را در سال های پیش رو دستخوش تحولاتی مهم کند. به این بهانه روزنامه اعتماد با هدف ارزیابی متغیرهای مهم و نتایج احتمالی این سفر با عبدالرضا فرجی راد، استاد ژئوپلیتیک و حسن بهشتی پور، پژوهشگر مسائل بین الملل گفت وگو کرده است. فرجی راد در گفت وگویش با اعتماد ضمن تاکید بر اهمیت سفر ولیعهد سعودی در مقطع کنونی به واشنگتن همزمان بر این باور است که درخواست عربستان برای دریافت جنگنده های 35-F و تضمین امنیتی از امریکا احتمالا از مهم ترین محورهای این سفر مهم باشد. بهشتی پور اما در این گفت وگو با اشاره به اهمیت استراتژیک سفر محمد بن سلمان به واشنگتن، تاکید کرد که تحرکات عربستان در زمینه هسته ای، امنیتی و پیمان ابراهیم تابع واقعیات میدانی و محدودیت های سیاسی منطقه ای است و هرگونه پیشرفت صرفا در چارچوب توافق با واشنگتن و ملاحظات اسراییل امکان پذیر خواهد بود. مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید:

عبدالرضا فرجی راد: پیوستن عربستان به پیمان ابراهیم تا مادامی که صلح در غزه برقرار نشود محقق نخواهد شد

عبدالرضا فرجی راد، استاد ژئوپلیتیک، در پاسخ به سوال اعتماد درباره محورهای مهم سفر محمد بن سلمان به واشنگتن تشریح کرد: این سفر در مقطع کنونی برای امریکا و عربستان اهمیت ویژه ای دارد و با توجه به سفر پیشین ترامپ به خلیج فارس در ماه مه، چند نکته قابل توجه است. نخست، عربستان به طور جدی به دنبال دریافت تعدادی جنگنده 35-F از امریکا است. باتوجه به کاربرد این جنگنده ها در منطقه طی یک سال گذشته، ریاض تشویق شده تا درخواست خود را به شکل جدی مطرح کند. به باور فرجی راد باتوجه به قراردادهای اقتصادی و سرمایه گذاری میان عربستان و امریکا، ریاض احساس می کند اکنون زمان آن رسیده که واشنگتن به درخواست های این پادشاهی توجه کند.

هرچند دولت امریکا در حال حاضر با چنددستگی در این موضوع یعنی فروش جنگنده های 35-F مواجه است؛ مخالفان نزدیک به اسراییل مدعی اند فروش این نوع از جنگنده ها به عربستان می تواند برتری هوایی اسراییل در منطقه را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین، این موضوع نخستین محور مهم گفت وگوهای بن سلمان و ترامپ خواهد بود. فرجی راد درباره محور دوم این سفر گفت: پیمان صلح ابراهیم دیگر موضوع مهم دیدار خواهد بود؛ پیمانی که ترامپ تلاش زیادی برای اجرایی کردن آن دارد. این توافق پایه اش عادی سازی روابط کشورهای مسلمان با اسراییل است، اما ترامپ از آن برای گسترش نفوذ منطقه ای امریکا نیز بهره می برد. برای نمونه، چند هفته پیش رهبران آسیای مرکزی در واشنگتن مهمان کاخ سفید بودند و ترامپ از پنج کشور این منطقه خواست به پیمان ابراهیم بپیوندند و قزاقستان نیز وعده داد که مسیر پیوستن را بررسی کند. در جنوب شرق آسیا نیز روی اندونزی کار می کنند و این کشور یکی از گزینه های جدی برای بحث عادی سازی است. در خاورمیانه نیز رییس جمهور امریکا حساب ویژه ای روی عربستان باز کرده، زیرا معتقد است اگر عربستان به این توافق بپیوندد، دیگر کشورهای اسلامی و حتی پاکستان احتمالا آن را دنبال خواهند کرد.

این استاد ژئوپلیتیک در ادامه به اعتماد گفت: در کنار این دو محور، مباحث دیگری نیز مطرح است؛ همکاری های اقتصادی، مساله هسته ای ایران، سرمایه گذاری های عربستان در امریکا و درخواست ترامپ از بن سلمان برای کاهش همکاری های ریاض با چین. تحرکات اخیر امریکا در قفقاز، آسیای میانه و خلیج فارس با هدف محدود کردن نفوذ چین و روسیه و مهار ایران است. همان طور که اشاره شد، دریافت جنگنده های35-Fبرای عربستان اهمیت اصلی دارد و پیشبرد پیمان ابراهیم برای ترامپ. هر دو طرف انتظار دارند در پایان دیدار و کنفرانس مطبوعاتی، دستاوردی قابل ارایه به افکار عمومی داشته باشند. فرجی راد در پاسخ به پرسش اعتماد درباره احتمال نهایی شدن پیمان ابراهیم در این سفر گفت: تا زمانی که مساله غزه به طور کامل حل نشود، بعید است عربستان رسما اعلام کند به این پیمان می پیوندد؛ مگر اینکه برای ایجاد یک دستاورد نمایشی برای ترامپ، مانند قزاقستان، آمادگی اولیه خود را اعلام کند. بدان معنا که ریاض ممکن است بگوید موضوع را بررسی می کنیم، اما اعلام رسمی پیوستن در همین سفر دور از ذهن است. در بهترین حالت، بن سلمان می تواند سطحی از امیدواری ایجاد کند، اما تا زمانی که وضعیت غزه به نقطه ای نهایی نرسد و احساس نشود جنگ پایان یافته و درگیری ها تکرار نمی شود، اقدام رسمی انجام نخواهد داد.

به باور فرجی راد در بخش دوم موضوع، یعنی تشکیل کشور فلسطینی که شرط جدی عربستان است، تحرکاتی در جریان است؛ امریکایی ها و سعودی ها همراه با بریتانیا، کشورهای اروپایی و برخی دولت های عربی پیش نویس قطعنامه ای آماده کرده اند تا به شورای امنیت ببرند. هدف این قطعنامه، قرار گرفتن مدیریت غزه زیر نظارت امریکا و دولت ترامپ است و در یکی از بندهای آن ممکن است تشکیل کشور فلسطین مطرح شود. فرجی راد همچنین تاکید کرد: اگر این قطعنامه تصویب شود، برای عربستان یک راه گریز دیپلماتیک فراهم می کند. سعودی ها می توانند اعلام کنند تابع قطعنامه شورای امنیت هستند و به صورت ضمنی تشکیل کشور فلسطینی را پذیرفته اند؛ بنابراین آمادگی دارند مسیر عادی سازی روابط با اسراییل را دنبال کنند، البته به شرط برقرار شدن آرامش در غزه و پایان جنگ. فرجی راد در پاسخ به پرسش دیگر اعتماد درباره سهم خواهی ریاض به واسطه نقش این پادشاهی در صلح غزه گفت: بیشتر کشورهای عربی هر کدام در آینده غزه نقشی دارند؛ از اعزام نیرو تا بازسازی و مشارکت در مدیریت پساجنگ. امریکا و اروپا نیز امیدوارند کشورهای ثروتمند عربی هزینه های بازسازی را تامین کنند. امارات اخیرا کمی عقب نشینی کرده و اعلام کرده تنها در صورتی نیرو اعزام می کند که اطمینان حاصل شود جنگ پایان یافته و روند بازسازی آغاز شده است. به باور فرجی راد، طبیعی است که رقابت میان این کشورها وجود داشته باشد.

عربستان قدرت اصلی و ثروتمندترین کشور عربی است، اما مصر نیز فعالیت هایی را آغاز کرده و در دیپلماسی منطقه ای، چه در رابطه با ایران و چه در پرونده هایی مانند سودان، به دنبال بازیابی نقش سابق خود است، به ویژه با توجه به رابطه نزدیک این کشور با امریکا و ترامپ. عربستان اما به اندازه وزن خود نقش دارد و امارات نیز نقشی حساس و زیرکانه ایفا می کند. همچنین نباید نقش ترکیه را نادیده گرفت. این استاد ژئوپلیتیک در پاسخ به پرسش دیگر اعتماد درباره دریافت تضمین های امنیتی توسط عربستان از واشنگتن در حاشیه این سفر مهم گفت: یکی از درخواست های مهم محمد بن سلمان از ترامپ در خلال این سفر احتمالا ایجاد قراردادی محکم مشابه توافق امریکا و اسراییل است؛ به طوری که حمایت امریکا در هر زمان و شرایطی از اسراییل، به عربستان نیز تعمیم یابد. به نظر می رسد یکی از شروط عربستان برای پیوستن به پیمان ابراهیم همین تعهد امنیتی است و در صورت عدم ارایه، ممکن است ریاض با پیوستن به توافق مخالفت کند.

به گفته فرجی راد این مساله پیچیدگی های خاص خود را دارد، اما تا حدودی قابل عملیاتی شدن است. واشنگتن نیز احتمالا چنین تضمینی ارایه می دهد، اما نه به طور دقیق مشابه توافق با اسراییل. عربستان می خواهد اطمینان داشته باشد که در برابر تهدیدات اسراییل، به طور کامل ازسوی امریکا حمایت می شود و به همین دلیل درخواست35-Fکرده است. فرجی راد در پاسخ به پرسش دیگر اعتماد درباره احتمال تمایل کشورهای عربی ازجمله عربستان به همکاری با چین در صورت عدم ارایه تضمین های امنیتی ازسوی امریکا گفت: همان طور که پیش تر اشاره شد، ایالات متحده به طور غیرعلنی به کشورهای خلیج فارس فشار می آورد تا سرعت توسعه روابط با چین کاهش یابد. این امر برای امریکا اهمیت دارد، چراکه استراتژی اصلی واشنگتن در منطقه محدود کردن نفوذ چین است، چه در خلیج فارس و چه در آسیای میانه و قفقاز. به گفته این استاد ژئوپلییتک با این حال، واقعیت این است که عربستان و امارات به شدت به غرب و امریکا وابسته اند، چه خودخواسته و چه از سر اجبار. حضور پایگاه های نظامی گسترده امریکا و نفوذ عمیق آن در این کشورها موجب شده است که کشورهای خلیج فارس جرات ایجاد روابط گسترده اقتصادی یا امنیتی با چین را نداشته باشند؛ هر چند همکاری اقتصادی با پکن ادامه دارد، اما ترجیح دادن چین به امریکا و اروپا می تواند برایشان مشکلات داخلی ایجاد کند.

حسن بهشتی پور: حملات تهاجمی اسراییل به شام و قطر به بی اعتمادی های عربستان دامن زده و موجب شده تا پادشاهی موضعی سختگیرانه تر در ارتباط با تشکیل دولت فلسطین اتخاذ کند

حسن بهشتی پور، پژوهشگر مسائل بین الملل، در پاسخ به پرسش اعتماد درباره ارزیابی سفر ولیعهد سعودی به واشنگتن گفت: این سفر در امتداد همکاری های واشنگتن و ریاض انجام می شود. سیاست خارجی امریکا در غرب آسیا بر دو محور متمرکز است: ارتباط راهبردی با اسراییل و همکاری گسترده با عربستان سعودی. واشنگتن در حوزه های مختلف، از جمله آینده خاورمیانه و شکل گیری نظم جدید منطقه ای، با این دو بازیگر همکاری می کند.کشورهای دیگری مانند قطر، مصر، امارات، اردن و اخیرا سوریه نیز نقش آفرینی دارند. به باور بهشتی پور آنچه امریکا و اسراییل دنبال می کنند با واقعیت میدان متفاوت است. حداقل برای عربستان، شرط روشن این است که اسراییل باید اصل تشکیل دولت مستقل فلسطینی را بپذیرد، اما بعید است اسراییل چنین کند.

همچنین، عقب نشینی عربستان از این مطالبه بسیار دور از ذهن است، زیرا ریاض ترجیح می دهد موازنه ای در روابط منطقه ای حفظ کند و همه تخم مرغ هایش را در سبد اسراییل نگذارد. این کارشناس مسائل بین الملل در ادامه به اعتماد گفت: تجربه های اخیر، ازجمله حملات تل آویو پس از سقوط اسد به شام و حمله موشکی به قطر، بر بی اعتمادی عربستان افزوده است. این عوامل عربستان را بر موضع خود یعنی توافق بر سر تشکیل دولت فلسطینی استوارتر کرده است. با این حال این بدان معنا نیست که عربستان با شخصیتی معامله گر مانند دونالد ترامپ همکاری اقتصادی و نظامی نخواهد داشت. برعکس، تعاملات اقتصادی و نظامی دو طرف همچنان در سطوح مختلف ادامه دارد. این پژوهشگر مسائل بین الملل در پاسخ به سوال دیگر اعتماد در زمینه گمانه زنی هایی درخصوص مطرح شدن مداخلات اخیر امارات در سودان و یمن و احتمال ایجاد شکاف هایی میان ابوظبی و ریاض در حاشیه سفر بن سلمان به واشنگتن تشریح کرد: موضوع مداخلات اخیر امارات در سودان، حتی در حاشیه سفر نیز جایگاهی ندارد؛ چه برسد به اینکه وارد محورهای اصلی شود، چراکه اولا تحرکات سیاسی- نظامی امارات در سودان متغیر مستقل محسوب نمی شود.

برخی تصور می کنند اقداماتی که امارات در سودان انجام می دهد، مشابه اقداماتی است که در جنوب یمن، یا پیش تر در غرب لیبی با همراهی مصر انجام می داد، اما اینها همگی مجموعه ای از فکت های متعدد است که نشان می دهد امارات در این موارد تصمیم گیر نهایی نیست و این تحرکات در راستای سیاست های پنهان ایالات متحده امریکا تعریف می شود. لذا من بسیار بعید می دانم امارات متحده عربی بدون هماهنگی با طرف امریکایی و انگلیسی دست به چنین ماجراجویی هایی بزند. این پژوهشگر روابط بین الملل در ادامه تاکید کرد: البته قائل نیستم که امارات تابع بی چون وچرای امریکا باشد یا صرفا دستورات واشنگتن را اجرا کند؛ نه. اما اینکه تصور کنیم امارات مستقلا، برمبنای اراده و تشخیص خود، برای پیشبرد سیاست خارجی اش در شمال آفریقا و شرق آفریقا تصمیم گیری می کند و سپس این تصمیمات را خود اجرا می کند، با سوابق رفتاری و عملکرد این کشور از سال 1971 تاکنون همخوانی ندارد. جالب تر اینکه ادعا شده احتمالا در چنین شرایطی عربستان سعودی در مقام منتقد ظاهر می شود؛ اقدامی که بیش از آنکه بر واقعیات استوار باشد، تلاشی است برای ایجاد یک چهره انسانی از محمد بن سلمان و همچنین ترسیم چهره ای مثبت از ترامپ؛ گویی این دو با اقدامات امارات مخالفت دارند.

از لحاظ رسانه اس سوژه جالبی است و برخی تلاش می کنند از این فضا سوژه ای جذاب برای داستان پردازی رسانه ای بسازند، اما هیچ فکتی این روایت ها را تایید نمی کند. بهشتی پور در ادامه تاکید کرد: به نظر من از هیچ زاویه تحلیلی نمی توان امارات را به عنوان یک قدرت مستقل ارزیابی کرد که در سودان نقش آفرینی می کند و سیاست های خود را بدون اتکا به دیگران پیش می برد. چنین برداشتی دقیق نیست. امارات در آنجا بازیگری نمی کند که بر اساس یک راهبرد مستقل عمل کند و سپس نیاز باشد عربستان سعودی یا ایالات متحده برای مهار آن وارد عمل شوند. چنین تصویری با واقعیات میدانی و سابقه رفتاری امارات سازگار نیست. این کارشناس مسائل بین الملل در پاسخ به پرسش اعتماد درباره احتمال امضای توافق نامه های امنیتی میان ریاض و واشنگتن در حاشیه سفر ولیعهد سعودی به ایالات متحده گفت: احتمال ارایه تضمین ازسوی امریکا وجود دارد، اما این تضمین بیشتر روی کاغذ است و عملا بازدارندگی واقعی در برابر اسراییل ایجاد نمی کند. اسراییل از سال 1948 تاکنون نشان داده هیچ عاملی نمی تواند جلوی آن را بگیرد و حداکثر کاری که امریکا می تواند انجام دهد، تعلیق موقت برخی حمایت هاست؛ مانند بحران کانال سوئز که امریکا مخالفت کرد اما این اختلاف، روابط واشنگتن-تل آویو را دچار آسیب نکرد. به باور بهشتی پور در تمام این سال ها، اسراییل مسیر خود را ادامه داده و از حمایت های امریکا و کشورهای اروپایی بهره برده است، بنابراین تضمین امروز، بیشتر جنبه ظاهری دارد؛ مانند قطر که تصور می کند به دلیل موضع امریکا، اسراییل به این کشور حمله نمی کند، اگر هم حمله ای رخ دهد مقابله امریکا با اسراییل بعید است.

این تضمین اگرچه برای عربستان ارزش روانی و سیاسی دارد، اما در میدان واقعی تنها زمانی معنا پیدا می کند که ریاض به توافق صلح رسمی با اسراییل برسد، مشابه چارچوبی که مصر تجربه کرد؛ در آن صورت اسراییل ممکن است تعهدات معتبرتری ارایه دهد. بهشتی پور در پاسخ به پرسش اعتماد درباره ساخت رآکتور هسته ای در عربستان به عنوان یکی از مطالبات کلیدی ولیعهد سعودی از دولت ترامپ به رغم مخالفت هایی در درون امریکا گفت: اول، این مخالفت ها در دوره دموکرات ها بیشتر بود و در دوره جمهوری خواهان کمتر به چشم می آید. دوم، مشکل عربستان سعودی صرفا محدود به برنامه هسته ای نبود. امریکایی ها با ساخت این رآکتورها موافق اند، اما واقعیت این است که عربستان به دنبال غنی سازی است. دولت بایدن به شدت با آن مخالفت کرد. بعید به نظر می رسد دولت ترامپ نیز، به دلیل مخالفت جدی اسراییل، با غنی سازی عربستان موافقت کند. بنابراین اگر بخواهیم واقع بینانه نگاه کنیم، محمد بن سلمان در این سفر نیز موفق نخواهد شد حمایت امریکا برای غنی سازی را جلب کند. به باور بهشتی پور در زمینه ساخت رآکتورها و انجام غنی سازی عربستان تلاش کرده است به سمت چین نزدیک شود و از کمک پاکستان و چین بهره ببرد، اما برای هرگونه فعالیت در این حوزه، تایید امریکایی ها لازم است که تاکنون ارایه نشده است. همچنین، عربستان قصد داشت با روس ها قرارداد ساخت رآکتور امضا کند، اما این مذاکرات هنوز به نتیجه نرسیده است.

بنابراین در حال حاضر، هیچ شانسی برای عربستان وجود ندارد که بتواند غنی سازی داخلی را عملیاتی کند، چراکه اسراییل مهم ترین مخالف آن است و کنگره امریکا نیز به شدت مخالف است؛ دموکرات ها به ویژه و جمهوری خواهان تاحدودی. درنتیجه، اگر بحث صرفا احداث رآکتور باشد، مخالفتی ازسوی امریکا وجود ندارد، اما مساله غنی سازی و چرخه سوخت هسته ای همچنان چالش اصلی است. این کارشناس مسائل سیاست خارجی در ادامه به اعتماد گفت: عربستان در این زمینه تلاش کرده است از چین و پاکستان کمک بگیرد، اما آیا واقعا موافقت شده است یا خیر گزارشاتی منتشر شده است، چراکه این موضوع مخفیانه نمی تواند باقی بماند، هر اقدامی در حوزه هسته ای باید به آژانس بین المللی انرژی اتمی اعلام شود. این کارشناس روابط بین الملل در پایان گفت وگویش با اعتماد خاطرنشان کرد: یک نکته مهم دیگر، قرارداد اخیر عربستان با پاکستان است که در عمل تضمین می دهد حمله به عربستان، حمله به پاکستان محسوب خواهد شد و بالعکس. به باور من این قرارداد پیامی جدی به اسراییل بود. این همکاری نشان می دهد پاکستان با تمام امکانات هسته ای خود از عربستان سعودی پشتیبانی می کند. واقعیت این است که منطقه خاورمیانه در حال پوست اندازی است و طی سال های آینده به پیچیدگی های آن افزوده خواهد شد.