جهان پر از صداست؛ صدای انفجار، بحران، تورم و اضطراب. سکوت ذهن آدم ها اما از همیشه پرهیاهوتر شده است.

به گزارش شرق، طبق گزارش تازه سازمان جهانی بهداشت، بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان با نوعی اختلال روان زندگی می کنند؛ از هر هفت نفر، یک نفر. در ایران، آمارها از دوبرابرشدن نرخ افسردگی و اضطراب خبر می دهند؛ بحرانی خاموش که پس از جنگ 12روزه، به ویژه در میان کودکان و خانواده های مناطق درگیر، عمق بیشتری یافته است.

در این گزارش، تلاش کردیم روند جهانی و ملی اختلالات روانی را بررسی کند، شکاف های دسترسی به خدمات سلامت روان را نمایان کرده و آثار بحران ها و جنگ 12روزه بر سلامت روان ایرانی ها را به تصویر بکشد. در جهان معاصر، سلامت روان به یکی از مهم ترین چالش های بهداشت عمومی تبدیل شده است.

براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO) که به تازگی و در سپتامبر 2025 منتشرشده است، بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان با اختلالات روان زندگی می کنند. این عدد بیانگر آن است که تقریبا از هر هفت نفر، یک نفر با نوعی اختلال روانی دست وپنجه نرم می کند.

سازمان جهانی بهداشت در گزارش سال 2019 خود نیز اعلام کرده بود حدود 970 میلیون نفر در جهان مبتلا به اختلال روان بوده اند و اختلالات اضطرابی و افسردگی، شایع ترین انواع آن ها به شمار می روند. مقایسه این دو گزارش نشان می دهد بار اختلالات روان در دو دهه اخیر افزایش یافته و فشارهای ناشی از تغییرات سریع اجتماعی، اقتصادی و فناوری در زندگی مدرن، سهم درخور توجهی در این روند داشته است. شیوع بالای اختلالات روانی، پیامدهای گسترده ای برای افراد، خانواده ها و جوامع دارد و بار اقتصادی و اجتماعی سنگینی ایجاد می کند.

WHO در همان گزارش دوم سپتامبر 2025 تأکید کرده است که خدمات بهداشت روان هنوز در بسیاری از کشورها، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، محدود و ناکافی است و نیاز فوری به گسترش دسترسی به خدمات روان درمانی و حمایت های اجتماعی وجود دارد.

این گزارش ها همچنین هشدار می دهند که فقدان اقدامات پیشگیرانه و درمانی مناسب می تواند منجر به افزایش ناتوانی، کاهش کیفیت زندگی و گسترش فشارهای روانی در جمعیت شود. بنابراین، ارتقای سلامت روان نیازمند برنامه های جامع ملی و بین المللی است که هم عوامل زیستی و روانی و هم عوامل اجتماعی و محیطی را مدنظر قرار دهد.

اختلال اضطراب و افسردگی سالانه حدود یک تریلیون دلار آمریکا هزینه مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد جهانی تحمیل می کند. گزارش های سازمان جهانی بهداشت با عنوان های سلامت روان در جهان امروز و اطلس سلامت روان 2024 نشان می دهند این اختلالات در همه گروه های سنی، جنسیتی و سطوح درآمدی شایع هستند و زنان به طور نامتناسب بیش از دیگران تحت تأثیر قرار می گیرند.

این گزارش ها همچنین هشدار می دهند که خدمات و سرمایه گذاری در سلامت روان در سطح جهانی هنوز ناکافی است؛ فقط حدود دو درصد بودجه سلامت جهان به این حوزه اختصاص دارد و تعداد نیروی انسانی فعال در سلامت روان به طور میانگین 13 نفر به ازای هر صد هزار نفر است. در این میان، کمبود شدید نیرو در کشورهای کم درآمد و متوسط درخور توجه خواهد بود.

علاوه بر این، خودکشی همچنان یکی از پیامدهای ویرانگر اختلالات روانی است. در سال 2021 حدود 727 هزار نفر جان خود را بر اثر خودکشی از دست داده اند؛ این عدد، خودکشی را به یکی از علل اصلی مرگ ومیر جوانان در تمام کشورها تبدیل کرده است. با وجود اهداف توسعه پایدار سازمان ملل برای کاهش یک سوم مرگ ناشی از خودکشی تا سال 2030، روند کنونی نشان می دهد فقط حدود 12درصد کاهش ممکن است محقق شود.

با اینکه پیشرفت هایی در سیاست ها و برنامه های ملی سلامت روان ایجاد شده است، اما گزارش WHO بر ضرورت سرمایه گذاری پایدار، افزایش دسترسی به خدمات، کاهش انگ اجتماعی و اصلاح قوانین تأکید می کند تا سلامت روان به عنوان یک حق بنیادین برای همه تضمین شود.

اختلالات روان در گروه های تحت تأثیر جنگ و بحران، یکی از چالش های مهم سلامت جهانی است. این گروه ها به دلیل تجربه مستقیم خشونت، تخریب زیرساخت ها و بی ثباتی اجتماعی، با نرخ بالای افسردگی، اضطراب و اختلال استرس پس از سانحه مواجه هستند.

بررسی وضعیت این کشورها کمک می کند تا میزان آسیب روانی در مناطق جنگ زده، کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته بهتر درک شود. مطالعه منتشرشده در سال 2024 در مجله BMJ با عنوان شیوع اختلال استرس پس از سانحه و علائم افسردگی در جمعیت های غیرنظامی مناطق جنگ زده نشان می دهد که این گروه در مناطق جنگی از نرخ بالای اختلالات روانی رنج می برند. این تحلیل با داده های 57 مطالعه، شامل 64 هزارو 596 نفر انجام شده است. نتایج نشان می دهد شیوع علائم اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) حدود 23.7 درصد و علائم افسردگی 25.6 درصد است.

بالاترین میزان اختلالات روانی در دوران جنگ و در کشورهای با درآمد کم و متوسط مشاهده شده است. نویسندگان این گزارش همچنین بر اهمیت توجه هم زمان به سلامت جسمی و روانی و اجرای اقدامات انسانی برای مدیریت این اختلالات تأکید کرده اند.

این یافته ها با نتایج مطالعه ای دیگر نیز همسو است. در مطالعه ای سیستماتیک و متاآنالیز که در سال 2024 در مجله لانست منطقه ای سلامت اروپا منتشر شد، به روزرسانی برآوردهای سازمان جهانی بهداشت درباره جمعیت های تحت تأثیر جنگ انجام گرفت.

محققان، داده های منتشرشده بین سال های 2000 تا 2017 را بررسی کرده و شیوع کلی اختلالات روانی شامل افسردگی، اضطراب، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، اختلال دوقطبی و اسکیزوفرنی را 22.1 درصد گزارش کردند. میزان اختلالات خفیف 13 درصد، متوسط چهار درصد و اختلالات شدید 5.1 درصد برآورد شد. این نتایج، بار سنگین اختلالات روانی در جمعیت های جنگ زده را نشان می دهد و بر ضرورت اجرای فوری برنامه های سلامت روانی قابل گسترش برای رسیدگی به نیازهای گسترده این افراد تأکید می کند.

مطالعات جهانی نشان می دهد که بار اختلالات روانی در دهه های اخیر به شکل درخور توجهی افزایش یافته است. بررسی ها نشان می دهند این روند نه تنها محدود به مناطق خاص نیست، بلکه در تمام قاره ها و با شدت های متفاوت مشاهده شده است.

یک مطالعه گسترده جهانی با عنوان بار اختلالات روانی در 204 کشور و قلمرو از سال 1990 تا 2021 که در سال 2025 در مجله BMC روان پزشکی (BMC Psychiatry)، منتشر شده، نشان می دهد که در سال 2021 حدود 444 میلیون مورد جدید اختلال روانی در سراسر جهان ثبت شده است. این تحقیق همچنین افزایش نرخ بروز استانداردشده اختلالات روانی، یعنی تعداد افراد مبتلا به ازای هر صد هزار نفر در سال را از چهارهزارو 738 نفر در سال 1990 به حدود پنج هزارو 460 نفر در سال 2021 نشان می دهد که معادل افزایشی بیش از 15 درصد است.

این آمار، رشد شایان توجه اختلالات روانی در جهان طی سه دهه اخیر را به روشنی نشان می دهد. براساس آخرین داده های سازمان بهداشت جهانی (WHO) که در سپتامبر 2025 منتشر شد، دسترسی به خدمات سلامت روان در جهان بسیار نابرابر است. در کشورهای کم درآمد، کمتر از 10 درصد افراد مبتلا به اختلالات سلامت روان خدمات مراقبتی دریافت می کنند، درحالی که این عدد در کشورهای با درآمد بالا، بیش از 50 درصد است.

این تفاوت چشمگیر نشان می دهد که با وجود افزایش شیوع اختلالات روان در همه کشورها، سرمایه گذاری و دسترسی به مراقبت ها هنوز به شکل نابرابر توزیع شده است. کارشناسان WHO هشدار می دهند که اقدامات بیشتری برای افزایش پوشش خدمات سلامت روان در سطح جهانی ضروری است. همچنین گزارش WHO تأکید می کند که اختلالات سلامت روان در همه سنین، جنسیت ها و سطوح درآمدی شایع هستند و روند آن رو به افزایش است. به طور متوسط، از هر هفت نفر، یک نفر در سطح جهان با اختلال سلامت روان زندگی می کند.

این گزارش همچنین نشان می دهد که زنان به طور نامتناسبی در معرض اختلالات سلامت روان قرار دارند. مارک ون اومرن، رییس واحد سلامت روان در بخش سلامت روان، مغز و سوءمصرف مواد در سازمان جهانی بهداشت، می گوید: افسردگی و اضطراب تاکنون شایع ترین بیماری های سلامت روان بوده اند و این اختلالات در میان زنان شایع تر هستند. همچنین مشکلات و اختلالات تغذیه ای در زنان و ADHD و سوءمصرف مواد در مردان رایج تر است.

از سوی دیگر، سرمایه گذاری دولت ها در حوزه سلامت روان همچنان بسیار محدود است. میانگین بودجه اختصاص یافته به این بخش فقط دو درصد از کل بودجه سلامت است و از سال 2017 تغییری نکرده است. فاصله میان کشورهای پردرآمد و کم درآمد نیز چشمگیر است؛ کشورهای پردرآمد تا 65 دلار برای هر نفر در سال صرف سلامت روان می کنند، درحالی که این عدد در کشورهای کم درآمد فقط 0.04 دلار است. این شکاف بزرگ در منابع و دسترسی به خدمات، بحران جهانی سلامت روان را تشدید می کند و نیاز فوری به اقدامات گسترده و هدفمند را برجسته می کند.

با توجه به روند افزایشی اختلالات روانی در سطح جهان و شکاف های جدی در دسترسی به خدمات سلامت روان، بررسی وضعیت ایران اهمیت ویژه ای پیدا می کند. داده های رسمی نشان می دهند که شیوع اختلالات روانی در کشور طی دهه های اخیر روند صعودی داشته است، اما مطالعات میدانی و مشاهدات کارشناسان حاکی از آن است که آمار رسمی فقط بخشی از واقعیت را منعکس می کند.

براساس پیمایش ملی سلامت روان، در سال 1400 حدود 25 درصد جمعیت 15 تا 64 سال ایران به یکی از اختلالات روان پزشکی مبتلا بوده اند؛ یعنی از هر چهار نفر، یک نفر. با این حال، روان شناسان اجتماعی معتقدند که فشارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سه سال اخیر، ازجمله بحران های مالی، ناآرامی های اجتماعی و جنگ 12روزه، باعث شده اند شیوع واقعی اختلالات روانی بسیار بالاتر از این ارقام باشد و برخی برآوردها حاکی از نرخ 50 تا 60 درصد است.

علیرضا شریفی یزدی، جامعه شناس و روان شناس اجتماعی، در گفت وگو با فرارو می گوید: آمار رسمی وزارت بهداشت که مربوط به سال 1401 است، دیگر قابل اتکا نیست و اکنون نیاز مبرم به پایش و به روزرسانی داده ها احساس می شود .

پیمایش ها نشان می دهند اختلالات خلقی شایع ترین گروه اختلالات روانی در ایران هستند و افسردگی رایج ترین اختلال میان آن هاست. به گفته آفرین رحیمی موقر، رییس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، حدود 13 درصد جمعیت کشور به افسردگی مبتلا هستند، عددی که تقریبا دو برابر متوسط جهانی (هفت درصد) است.

پس از اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی مانند پانیک و اضطراب فراگیر بیشترین شیوع را دارند. او توضیح داده است که از هر سه بیمار روان پزشکی فقط یک نفر از خدمات درمانی بهره می برد و دوسوم باقی یا به دلیل ترس و انگ اجتماعی یا نبود آگاهی، به مراکز درمانی مراجعه نمی کنند. براساس پیمایش ملی سلامت روان ایران در سال 1400، شیوع اختلالات روانی در گروه های آسیب پذیر بیش از دیگر گروه هاست.

داده های این پیمایش نشان می دهد زنان، ساکنان مناطق روستایی و افرادی که وضعیت اقتصادی-اجتماعی پایین تری دارند، بیشتر در معرض اختلالات روانی قرار دارند. برای نمونه، در سال 1400، بالاترین شیوع اختلالات روان پزشکی در منطقه غرب ایران شامل استان های ایلام، کردستان، کرمانشاه، لرستان و همدان 27.2 درصد و پایین ترین شیوع در مناطق شمالی شامل استان های سمنان، گلستان و مازندران 20.2 درصد گزارش شده است.

داده های رسمی و مشاهده های میدانی نشان می دهد که محدودیت منابع اقتصادی، دسترسی نامناسب به خدمات درمانی و فشارهای اجتماعی باعث شده است شیوع اختلالات روانی در جمعیت های آسیب پذیر بالاتر باشد و اثرات طولانی مدتی بر سلامت روان جامعه بر جای بگذارد. اما این فشارها فقط به مسائل داخلی محدود نیستند؛ وقوع جنگ 12روزه و پیامدهای پس از آن، تجربه های اضطراب آور و تلخ برای جمعیت های مختلف ایجاد کرده است.

کارشناسان معتقدند که این درگیری کوتاه مدت نیز، مانند سایر بحران های مسلحانه، بار روانی درخور توجهی بر کودکان، نوجوانان و بزرگ سالان وارد کرده است. مرکز تحقیقات علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) به تازگی مطالعه ای موردی با عنوان آسیب های روانی با رویکرد عصب شناسی پس از جنگ 12روزه اسراییل علیه ایران منتشر کرده که نشان می دهد این درگیری کوتاه مدت اما شدید، موجی از ترس و اضطراب در میان ساکنان شهرهای هدف حملات ایجاد کرد.

در این مطالعه گفته شده که صدای انفجارها و حملات هوایی در طول شبانه روز، نداشتن اطلاع قبلی و ابهام درباره امنیت و آینده، نگرانی برای سلامت خانواده و دوستان و اجبار به تخلیه شهر برای یافتن پناهگاه، همه باعث شکل گیری اضطراب شدید و گسترده در مردم شد. نویسندگان مقاله تأکید کرده اند که اثرات روانی پس از جنگ حتی از اثرات زمان جنگ مخرب تر است؛ زیرا نبود قطعیت، ترس از آینده و فشارهای اقتصادی و اجتماعی ادامه پیدا می کنند و بر سلامت روان جمعیت تأثیر طولانی مدت دارند.

مطالعه همچنین به مکانیسم های عصبی زیربنایی استرس و اضطراب اشاره می کند؛ تعامل پیچیده بین سیستم عصبی، سیستم غدد درون ریز و سیستم ایمنی، و تأثیر بر نواحی کلیدی مغز شامل آمیگدال، قشر پیش پیشانی و هیپوکامپ. این نواحی نقش حیاتی در پردازش ترس، تنظیم پاسخ های عاطفی و شکل گیری خاطرات آسیب زا دارند.

یافته ها نشان می دهند که حتی پس از آتش بس، حس ناامنی روانی در جامعه باقی می ماند و میزان اختلالات روانی، اضطراب، استرس، ترس و افسردگی در جمعیت عمومی، به ویژه در افراد با سابقه مشکلات روانی، افزایش می یابد.

وحید شریعت، رییس انجمن علمی روان پزشکان ایران، نیز تأکید کرده است نابسامانی سلامت روان جامعه هنوز ادامه دارد و با وجود نبود مطالعات جدید پس از جنگ 12روزه، شواهد غیرمستقیم از مراجعان و جامعه نشان دهنده افزایش اضطراب، استرس و بازگشت اختلالات روان پیشین است. جنگ باعث استرس حاد و فوری شد، اما مشکلات اقتصادی، فشارهای اجتماعی و بحران های مستمر، استرس های مزمن ایجاد کرده اند که اثرات مخرب طولانی مدت بر سلامت روان مردم دارند.