با سخت تر شدن شرایط تامین دارو به دلیل تشدید تحریم های اقتصادی و فعال شدن مکانیسم ماشه، مسئولان و فعالان حوزه سلامت باز هم در نشست های منطقه ای و جهانی خواستار آن شده اند که نهادهای بین المللی برای رفع تحریم هایی که بر خلاف ادعای امریکا و اتحادیه اروپا، سلامت مردم ایران را به طور مستقیم به خطر می اندازد، اقدام کنند.

به گزارش اعتماد، تشدید تحریم ها و تاثیرات آن بر حوزه سلامت از معدود مواردی است که ارتباطی با سمت و سوی سیاسی نداشته و طی دو دهه اخیر، تمام شرکای حوزه سلامت فارغ از آنکه به کدام حزب و تفکر سیاسی وابسته اند، اعتراض خود نسبت به بحرانی که به دنبال تشدید تحریم ها، جان مردم ایران را به خطر انداخته، اعلام کرده اند.

تاثیر تحریم ها برای حوزه درمان و دارو چه بوده است؟

شهریور 1398 و یک سال بعد از خروج امریکا از معاهده بین المللی برجام، عباس کبریایی زاده که در آن زمان رییس سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی بود، در توضیح تاثیر تحریم بر صنعت دارو و دسترسی بیماران به این کالای استراتژیک اعلام کرد: آنچه مسلم است، ریشه مشکلات ایران و امریکا سیاسی است. بنابراین به طور فیزیکی جنگ با سلاح و روش های مرسوم آن (به جز موارد کمی) بین ایران و امریکا رخ نداده و آشکار است که ریشه این تقابل ها سیاسی است. انتظار میرود در تقابل های سیاسی طوری اقدام شود که مردم به خصوص گروه های آسیب پذیر جامعه آسیب نبینند.

گروه هایی نظیر کودکان، سالمندان، زنان، فقرا و… تحریم های اقتصادی اگر چه در ظاهر ممکن است طوری برنامه ریزی شود که آسیب های آن متوجه دسترسی مردم به غذا و دارو نگردد، اما در عمل این گونه نیست. اگر روابط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی حاکم بر دنیای امروز را مورد ملاحظه قرار بدهیم، متوجه خواهیم شد که اینها در هم تنیده و متاثر از همدیگر کنش و واکنش دارند. روابط اقتصادی در حوزه های بانکی، تجارت بین الملل، گمرک و… را نمی توان از سایر روابط جدا دانست.

بنابراین وقتی تحریم اقتصادی رخ می دهد در دنیای یکپارچه و در هم تنیده امروز که نام دهکده جهانی بر آن نهاده شده است همه روابط و پارامترها آسیب خواهند دید. به عنوان فردی که در سندیکای صنایع داروسازی ایران مسوولیت دارم و به عنوان شخصی که در صنعت حضور فعال دارم معتقدم از تمام جهات، دسترسی مردم به دارو در اثر تحریم های اقتصادی امریکا علیه ایران مختل خواهد شد.

کبریایی زاده سپس در توضیح مهم ترین تاثیرهای تحریم های اقتصادی امریکا بر دسترسی مردم به داروها، اشاره کرد که به دنبال کاهش تولید، کاهش اشتغال و کاهش درآمد ملی، بیکاری افزایش می یابد که نتیجه این وضع، کاهش درآمد سرانه و کاهش قدرت خرید مردم برای هزینه کرد در حوزه سلامت و درمان است. همچنین به دنبال تاثیر منفی کاهش درآمد دولت بر تامین منابع سلامت، علاوه بر آنکه تعداد بیماران - به خصوص از قشر آسیب پذیر - بیشتر می شود، هزینه دارو و درمان از جیب مردم افزایش خواهد یافت در حالی که به موازات این وضع، زنجیره تامین مواد موثره و اولیه، چه برای خط تولید و چه برای صنعت دارو، طولانی تر می شود که در نتیجه این روند، علاوه بر کاهش کیفیت دارو و خدمات سلامت، کمبود و گرانی قیمت دارو رقم خواهد خورد و دسترسی به داروهای پرمصرفی همچون واکسن های ضروری دشوارتر می شود.

نتایج مطالعه ای هم که در سال 1399 و توسط مرکز تحقیقات عدالت در سلامت و به سفارش وزارت بهداشت درباره تاثیر 19ساله تحریم های اقتصادی بر سلامت مردم ایران (در فاصله سال های 2000 تا 2019) انجام شد، نشان داد که اعمال تحریم ها با اثراتی که بر تورم، کاهش تولید، افزایش نرخ ارز، ممانعت در تبادلات مالی با سایر کشورها ایجاد می کند، می تواند به طور مستقیم و غیرمستقیم اثرات مخربی بر سلامت مردم داشته باشد.

یافته های این پژوهش نشان داد که تحریم های اعمال شده در فاصله سال های 2000 تا 2019 شامل محدودیت هایی در تجارت، تراکنش های مالی و دسترسی به بازارهای بین المللی بوده که بر تولید داخلی، واردات داروها و تجهیزات پزشکی و توانایی ارائه خدمات بهداشتی اثر گذاشته اند. تحلیل های این پژوهش نشان داد که این تحریم ها نه تنها دسترسی به داروهای ضروری را محدود کرده، بلکه هزینه های درمان را برای خانوارها افزایش داده که این روند، تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی مانند افزایش هزینه های سلامت، کاهش دسترسی به داروها و تجهیزات پزشکی و تشدید نابرابری ها در دسترسی به خدمات سلامت داشته است.

یافته های این پژوهش همچنین نشان داد که کاهش دسترسی به داروهای حیاتی، افزایش هزینه های درمان، کاهش کیفیت خدمات پزشکی، و افزایش مرگ ومیر ناشی از بیماری های مزمن و نوزادان از دیگر نتایج مستقیم و غیرمستقیم تحریم های اقتصادی برای مردم ایران بوده در حالی که افزایش هزینه های سلامت، منجر به فشار اقتصادی بر خانوارها شده و نابرابری در دسترسی به خدمات سلامت را تشدید کرده به طوری که مبتلایان بیماری های خاص مانند سرطان، تالاسمی و ام اس بیشترین آسیب را از تحریم ها دیده اند.

از ابتدای دهه 1390 و به دنبال تشدید تحریم های اقتصادی علیه ایران، مسوولان حوزه سلامت و حتی فعالان خیریه های سلامت محور بارها در مکاتبات بین المللی با سازمان جهانی بهداشت، یونیسف و سازمان ملل، ادعای امریکا و اتحادیه اروپا درباره مستثنی بودن دارو از شمول تحریم را زیر سوال برده و این ادعا را پوچ دانسته اند و برای اثبات بی اساس بودن این ادعا، اعلام کرده اند که اگرچه طی دو دهه اخیر، هیچگاه تامین ملزومات تولید دارو از منابع خارجی، به طور رسمی مشمول تحریم نبوده ولی تحریم شعبات بانک های ایرانی خارج از کشور، باعث شده که واردکننده ایرانی، قادر به جابه جایی وجه واردات از مسیرهای مستقیم نباشد و برای انتقال وجه، به واسطه هایی متوسل شود که این واسطه گری، حتما قیمت تمام شده واردات را تا چند برابر افزایش می دهد. افزایش هزینه تمام شده واردات، تنها یکی از تاثیرات منفی تحریم های اقتصادی بر سلامت مردم ایران است.

از پاییز 1397 و به دنبال خروج امریکا از معاهده برجام، برخی تولیدکنندگان خارجی که در کشورهای اروپایی مستقر بودند با هراس از اینکه در صورت مراودات تجاری با ایران، مشمول تحریم های امریکا شده و بازار بزرگ ایالات متحده را از دست بدهند، از فروش به ایران خودداری کردند که البته این امتناع از همکاری، هیچگاه در قالب سند رسمی اعلام نشد بلکه در مکاتبات الکترونیکی با زبانی محترمانه و غیرمستقیم، همکاری چندساله با شرکای ایرانی را قطع کردند.

خودداری شرکت سوئدی تولیدکننده پانسمان بیماران پروانه ای یک نمونه از این قطع ارتباط بود که مسوولان وزارت بهداشت را واداشت تا مبدا خرید خود را تغییر بدهند و البته با توجه به تفاوت کیفیت پانسمانی که در سایر کشورها تولید می شد و همچنین دشواری خرید از مبدا جدید، این ضروری ترین درمان مورد نیاز این گروه از بیماران، با چند برابر قیمت قبل و البته با سرعتی بسیار کندتر از قبل تامین می شود. بیماران هموفیلی گروه دیگری از قربانیان تحریم های امریکا و سازمان ملل و اتحادیه اروپا هستند.

نیمه اول ابان امسال، کانون هموفیلی ایران در نامه های جداگانه برای نماینده مقیم ملل متحد در ایران، مدیرکل سازمان جهانی بهداشت، رییس فدراسیون جهانی هموفیلی، معاون دبیرکل سازمان ملل در امور بشردوستانه و کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد در ژنو، نسبت به آثار تحریم های دارویی بر سلامت بیماران خاص و بحرانی که به دنبال این تحریم ها، سلامت این بیماران را به خطر انداخته هشدار داد و ضمن تاکید بر اینکه به دلیل تحریم های مالی و محدودیت های بانکی بین المللی، انتقال ارز برای واردات داروهای حیاتی مختل شده، اعلام کرد: تأمین فاکتورهای انعقادی و درمان های حیاتی در مبدأ متوقف شده و این شرایط، سلامت و جان هزاران بیمار از جمله کودکان و زنان را در معرض خطر فوری خونریزی های داخلی، آسیب مفصلی دائم و حتی مرگ قرار داده.

این نهاد خیریه در این نامه ها از مسوولان سازمان ملل خواست که این موضوع را به عنوان یک اولویت فوری بهداشتی و بشردوستانه تلقی کرده و گام های لازم را برای ایجاد مسیر امن و بشردوستانه جهت انتقال داروهای نجات بخش به ایران بردارند.

هفته اول مهر امسال و به دنبال فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم های سازمان ملل علیه ایران، وزیر بهداشت اعلام کرد: تحریم ها به رغم اینکه اسماً شامل دارو و تجهیزات پزشکی نمی شود اما عملا روی تبادلات ارزی و حمل و نقل ها اثرگذار است. با وجود این توانسته ایم کمبودها را جبران کنیم و الان در ایامی که در پیش رو داریم سعی می کنیم کمبود دارویی به ویژه در حوزه داروهای بحرانی و استراتژیک ایجاد نشود.

اما چند روز بعد، محمدرضا ظفرقندی که در حاشیه هفتاد و دومین نشست منطقه ای سازمان جهانی بهداشت با مدیر منطقه مدیترانه شرقی دیدار و گفت وگو کرد، با اشاره به تأثیر منفی تحریم های غیرانسانی بر سلامت منطقه، تاکید داشت که ‎سلامت نباید قربانی سیاست شود.

معاون بهداشت وزارت بهداشت هم نیمه آبان ماه در نشست سالانه کمیته هماهنگ کننده کشوری پروژه صندوق جهانی مبارزه با سل، ایدز و مالاریا و در جمع نمایندگان دفاتر بین المللی یونیسف، سازمان بهداشت جهانی، برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد و برنامه مشترک ملل متحد در زمینه ایدز، بر اثرات گسترده تحریم های بین المللی بر نظام سلامت کشور تاکید کرد.

او گفت: تداوم تحریم ها موجب اختلال جدی در زنجیره تأمین دارو، تجهیزات آزمایشگاهی و اقلام پیشگیری شده و ادامه این روند می تواند دستاوردهای چندساله جمهوری اسلامی ایران در کنترل بیماری های واگیر از جمله ایدز، سل و مالاریا را با تهدید مواجه کند. تحریم ها نه تنها منابع مالی بلکه امکان تهیه بسیاری از اقلام حیاتی سلامت را نیز محدود کرده اند. بسیاری از کیت های تشخیصی، داروها و تجهیزات مرتبط حتی با وجود تأمین بودجه داخلی به دلیل تحریم ها قابلیت خرید و واردات ندارند.

در چنین شرایطی، نقش پروژه گلوبال فاند (صندوق جهانی مبارزه با ایدز، سل و مالاریا) فراتر از حمایت مالی است و به عنوان تنها مجرای موثر برای تأمین اقلام حیاتی سلامت در کشور عمل می کند. شدت تحریم ها در سال جاری افزایش یافته و حتی ورود کیت های تشخیصی خریداری شده توسط دفتر توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) به عنوان شریک اجرایی پروژه نیز با موانع و تأخیرهای ناشی از تحریم مواجه شده است. این اختلال ها فرآیند تشخیص به موقع بیماران، پیشگیری و درمان مناسب را با چالش های جدی روبرو می کند و می تواند سلامت عمومی را در سطح کشور و منطقه تحت تأثیر قرار بدهد. در شرایطی که ایران تحت فشار تحریم های چندلایه قرار دارد، تداوم همکاری های بین المللی به ویژه با نهادهایی مانند گلوبال فاند، نقش کلیدی در حفظ و تقویت زیرساخت های سلامت کشور دارد.

عثمان مزین، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری، می گوید که این هشدارها و اخطارها در مجامع بین المللی، چندان کاربردی ندارد و به نتیجه موثری برای مردم ختم نخواهد شد آن هم به یک دلیل مهم و اینکه مجامع بین المللی، معمولا در برابر قدرت های تحریم گر، موضع گیری نمی کنند.

این وکیل دادگستری مصداقی ذکر می کند تا تاثیر دردناک تشدید تحریم ها بر سلامت مردم ایران را ثابت کند. این حقوقدان از رنج جانبازان شیمیایی می گوید که طی سال های اخیر با مشکلات رو به افزایش ناشی از کمبود داروهای حیاتی دست و پنجه نرم می کنند و می گوید که انجمن حمایت از جانبازان شیمیایی، بارها به مسوولان وزارت بهداشت یا بنیاد شهید بابت کمبود داروهای مورد نیاز این بیماران گلایه کرده و پاسخ مسوولان وزارت بهداشت یا بنیاد شهید این بوده که به دلیل تحمیل تحریم های اقتصادی بر ایران، واردات تمام داروهای مورد نیاز جانبازان شیمیایی امکان پذیر نیست.

مزین می گوید: اگر این وضع صحت دارد و تحریم اقتصادی، تامین دارو را هم با دشواری و مشکل مواجه کرده، در واقع اقدامی ناقض حق سلامت انسان ها و ناقض حق کرامت انسان هاست. تحریم کنندگان با این اقدام در واقع خلاف حقوق بشر و خلاف تمام معاهدات بین المللی عمل کرده اند چون تمام مقررات الزام آور بین المللی تاکید دارد که هیچ کشوری حق ندارد در زمان جنگ، دسترسی به دارو خدمات سلامت را برای مردم که در کشور طرف درگیری هستند، ممنوع و مختل کند.

ایران در شرایط تحریم قرار گرفته و تحریم هم شامل همان مقررات الزام آور و ممنوعیت اشکال تراشی برای دسترسی به دارو خدمات سلامت محور است. حالا اگر کشوری با تمسک به تحریم ایران، مردم ما را از دسترسی به دارو محروم می کند، خلاف تمام معاهدات بین المللی عمل کرده و متاسفانه، بازیگران عرصه بین الملل هم بسیاری اوقات، توان و قدرت قانونی برای واداشتن تحریم کنندگان به رعایت معاهدات بین المللی را ندارند و موضع گیری خاصی در این زمینه ندارند. بنابراین به نظر می رسد که مکاتبات یا حتی هشدارهایی که مسوولان حوزه سلامت خطاب به مجامع بین المللی دارند و از آن ها می خواهند که دشواری ها برای تامین داروی مردم ایران مرتفع شود، اقدامی است که در عمل به نتیجه ای نخواهد رسید.