پس از پایان جنگ دوازده روزه و فضای متشنج آن، نوعی گرایش آشکار به بازتعریف وحدت ملی دیده می شود. در سخنان مسئولان، در تبلیغات شهری و حتی در رفتار رسانه ها، تأکید بر ایران و نشانه های تاریخی اش پررنگ تر شده است. گویی سیاست فرهنگی و اجتماعی در حال استفاده از گذشته ای است که مدت ها از آن فاصله گرفته بود؛ گذشته ای که در آن، شخصیت های تاریخی و وقایع نه به عنوان سوژه ساخت یک موزه یا نهایتا فیلم و سریال، بلکه به عنوان عاملی برای تحریک عرق ملی و پشتوانه روانی جامعه معنا بگیرد.

به گزارش ایسنا، با این حال، پرسش اصلی در این میان آن است که چرا چنین رویکردی درست در این مقطع زمانی بروز کرده؟ آیا این بازگشت به نمادها یک واکنش به وضعیت فعلی جامعه است یا می توان خوش بین بود که تغییری واقعی در نگاه فرهنگی حاکم شکل گرفته است؟

شاپور اول، پادشاه ساسانی، در حافظه تاریخی آن دسته از ایرانیان که تا حدی به تاریخ آشنایی داشته باشند، نماد اقتدار و ایستادگی در برابر قدرت های خارجی است. هرچند بعد از رونمایی از مجسمه بحث های تخصصی درباره اینکه آیا کسی که مقابل او زانو زده والرین است یا فیلیپوس عرب ، بالا گرفت و بعدتر حتی برخی متخصصین مجسمه سازی ایرادهای ساختاری هم به مجسمه وارد دانستند، اما با همه این اوصاف نمی توان اصل اقدام، یعنی بازگشت به نمادهای تاریخی را نادیده گرفت. این انتخاب، در شرایط فعلی، فراتر از یک یادآوری تاریخی معنا پیدا می کند و می توان آن را نشانه ای از تلاش برای بازسازی اعتماد جمعی دانست.

با این حال، همه این بازگشت را با آغوش باز نپذیرفتند. در شبکه های اجتماعی و میان مردم، واکنش ها از تحسین تا تردید متغیر بود. برخی آن را اقدامی مثبت برای احیای غرور ملی خواندند و برخی دیگر آن را حرکتی دیرهنگام دانستند؛ حرکتی که شاید اگر سال ها پیش آغاز می شد، امروز اثر عمیق تری بر ذهن جامعه می گذاشت. این دوگانگی در واکنش ها، خود نشانه ای از وضعیت کنونی جامعه ای است که در آن نیاز به همبستگی وجود دارد، اما اعتماد نسبت به نیت نهادهای رسمی هنوز بازسازی نشده است. با همین نگاه، نقدهایی که به این مجسمه و موقعیت زمانی رونمایی از آن وارد شد، صرفا نقد فنی یا زیبایی شناختی نبود؛ نقدی بود به تأخیر، به بی توجهی سال های گذشته و به اینکه چرا باید بحران، محرکِ بازگشت به هویت ملی باشد. جامعه امروز، مخاطب ساده دل دهه 60 نیست که یک آهنگ، سرود، مجسمه یا سخنرانی او را تا مدت ها تحت تاثیر قرار دهد. مردم امروز تنها تماشاگر پیام های فرهنگی نیستند بلکه آن ها را تحلیل می کنند، آن ها از لایه ظاهر عبور می کنند و در پی نیت و صداقت پشت هر حرکت می گردند.

بازگشت به نمادهای ملی، اگرچه می تواند نشانه ای مثبت از تغییر باشد، اما بدون تداوم و استفاده از نظر متخصصان برای کار بر ابعاد تاریخی و زیبایی شناحتی، ممکن است تنها به حرکتی نمایشی تعبیر شود. جامعه، برخلاف گذشته، با ابزار رسانه و شبکه های اجتماعی قدرت ارزیابی دارد. نمادی که در چشم مردم تصنعی تلقی شود، به جای آنکه سبب تحقق هدف انسجام اجتماعی و همگرایی شود منجر به شکاف اجتماعی می شود. در مقابل، وقتی حس مشارکت و صداقت در پشت چنین اقداماتی دیده شود، همان مردم می توانند مهم ترین حاملان پیام آن شوند.

از این زاویه چنین رویکردی تنها زمانی تأثیرگذاری واقعی خواهد داشت که از ظاهر عبور کند و به لایه های معنا برسد. رونمایی از مجسمه در قلب تهران و نصب آن در فرودگاه مهرآباد شاید نشانه آغازی تازه باشد؛ حرکتی که دیر آغاز شده اما می تواند ادامه پیدا کند؛ البته اگر درهای گفت وگو و نقد درباره آن بسته نشود. نمادها زمانی کارکرد جمعی پیدا می کنند که مردم بتوانند در ساخت معنایشان سهم داشته باشند، نه آنکه معنا از پیش برایشان تعریف شود. نمادها باید به تجربه روزمره گره بخورند و پیرامون آن ها برنامه های فرهنگی، گفت وگو و رویدادهای شهری شکل بگیرد.

بااین حال، نمی توان از جنبه دیگر ماجرا غافل شد. واقعیت این است که در سال های گذشته، سیاست فرهنگی کشور در قبال نمادهای ملی، رویکردی محتاط و گاه سرد بوده است. حالا که این مسیر دوباره گشوده شده، انتظار جامعه این است که صرفا یک چرخش تبلیغاتی نباشد، بلکه تغییری در بنیان نگاه باشد. جامعه ای که بارها شاهد مقطعی بودن سیاست ها بوده، طبیعی است که در برابر رویکردهای جدید با احتیاط واکنش نشان دهد.

در مقابل، نمی توان نادیده گرفت که همین حرکت، ولو دیر، یک پیام مثبت هم دارد. بازگشت به میراث فرهنگی به معنای بازشناسی ظرفیت ملی است؛ یادآوری اینکه ایران تنها از دل تاریخش زنده می ماند. اما اگر این بازگشت با اصلاح نگاه به امروزِ جامعه همراه نشود، گذشته هم دردی از اکنون مان دوا نخواهد کرد. نمادها قرار نیست تاریخ را زنده کنند، بلکه باید روح همبستگی را در زمان حال بدمند.

مجسمه شاپور اول در مرکز تهران رونمایی شد، بی آنکه لزوما برای همه قابل قبول یا الهام بخش باشد، اما دست کم گفت وگویی را آغاز کرده است که پیش از این غایب بود؛ گفت وگو درباره اینکه چطور می شود با هر فکر و عقیده اما با انسجام بیشتر برای مفهوم بزرگ تری همچون ایران کنار یکدیگر ایستاد. اهمیت این رویداد در بازگشت مفهوم نماد به فضای عمومی است؛ بازگشتی که اگر با تداوم و شفافیت همراه شود، می تواند به تقویت همبستگی اجتماعی منجر شود. جامعه ای که دوباره می خواهد با زبان نماد سخن بگوید، نیاز دارد این مسیر را صادقانه و پیوسته دنبال کند. در غیر این صورت، نمادها دیر یا زود فراموش می شوند؛ چون هرگاه به جای معنا، کارکرد تبلیغ پیدا کرده، از چشم جامعه افتاده اند.