تا جایی که به وضعیت کنونی ما مربوط می شود، می توان گفت بحران کنونی کم آبی در ایران، فراتر از یک خشکسالی اقلیمی ساده است؛ این رویدادی است که با ضرباهنگ آهسته در حرکت بوده و دهه ها بی توجهی، تصمیمات متمرکز و خطاهای ساختاری، آن را به فلات مرکزی ایران کشانده است.

به گزارش دنیای اقتصاد، درحالی که تحلیل ها غالبا به دنبال مقصران آنی و کوتاه مدت متمرکز است، باید اعتراف کرد ریشه های این وضعیت در ماهیت جامعه و شیوه ارتباط آن با طبیعت و منابعش نهفته است و این مساله همچنین پرسش هایی را درباره ارتباط این ماجرا و رویکردهای ایران در حوزه دیپلماسی پیش می کشد.

همایون کاتوزیان، جامعه ایران را به عنوان یک جامعه پراکنده کم آب (Dispersed Thirsty Society) تحلیل می کند. این چارچوب، جامعه ای را توصیف می کند که به شدت به منابع محدود آب وابسته است و فقدان نهادهای مستقل و طبقه متوسط نیرومند با حقوق تثبیت شده، آن را همواره درگیر چرخه ضعف حاکمیت قانون کرده است. در این مدل، دولت همواره به عنوان مالک مطلق منابع، از جمله آب، عمل کرده و مردم به عنوان توده ای با دسترسی ناپایدار و بدون حقوق تثبیت شده باقی مانده اند.

به بیان دیگر، کاتوزیان استدلال می کند که کم آبی ذاتی فلات ایران، مدیریت منابع حیاتی (به ویژه آب) را به یک وظیفه بسیار متمرکز تبدیل کرده است. به عقیده کاتوزیان، فقدان حقوق مالکیت تثبیت شده برای مردم (یا همان جامعه پراکنده) در نهایت به فقدان حقوق محیط زیست تثبیت شده نیز منجر می شود.

در بحران کنونی آب ایران، این تحلیل بازتابی آشکار می یابد: پروژه های کلان سدسازی، حفر بی رویه چاه ها و طرح های انتقال آب، اغلب بدون توجه به مطالعات زیست محیطی و با هدف توسعه سریع صنعتی و کشاورزی متمرکز، صورت گرفته اند. همچنین، تخصیص بی رویه آب برای کشاورزی با راندمان پایین و تمرکز بر کشت محصولات آب بر، به شکلی ناپایدار پیش رفته است. این امر، بیانگر اولویت دادن به سود اقتصادی کوتاه مدت در منطق جامعه پراکنده کاتوزیان است.

از سوی دیگر، آنچنان که فارن پالیسی در گزارش اخیر خود عنوان کرده، تهران روی دشت های آبرفتی دامنه کوه های البرز گسترده شده است (مخروط های پهن، شنی و ماسه ای که سیلاب ها را کند می کنند و آب را به داخل آبخوان نفوذ می دهند) و سپس آن ها را با آسفالت و بتن مهر و موم کرد. به همین خاطر، باران، روان آب و ذوب برف دیگر به داخل زمین نفوذ نمی کنند تا آبخوان های تهران را دوباره شارژ کنند.

این در حالی است که سایر شهرهایی که کمبود بارندگی مشابهی دارند، راه حل هایی برای این مشکل پیدا کرده اند: حوضچه های تغذیه در فرزنو، کالیفرنیا، آب را به زیر زمین هدایت می کنند. در کیپ تاون، آفریقای جنوبی، پس از هشدار روز صفر در سال 2018، حوضچه هایی برای جمع آوری سیلاب های فصلی ساخته شد. اما تهران برعکس عمل کرد: دشت های آبرفتی در آسفالت و بتن مهر و موم شد، آب توفان به عنوان فاضلاب دور ریخته شد و هرگز یک برنامه واقعی تغذیه مصنوعی مدیریت شده آبخوان را پایدار نساخت.

فارن پالیسی در ادامه نوشت: مسوولان آب تهران و اکثر ساکنان آن تا زمانی که شیرها باز بودند، از گستره ویرانگر بحران آگاه نبودند. این وضعیت تنها در جایی برقرار است که منابع تحت مالکیت خصوصی بتوانند آن را پنهان کنند. مخازن پشت بام در ساختمان های مرتفع مرفه، قطع آب را کاهش می دهند و مقیاس واقعی مشکل را پنهان می کنند.

این بلوک های مرتفع، مانند بقیه شهر، به منابع آب زیرزمینی وابسته اند، اما پمپاژ بیش از حد، آبرفت زیر آن ها را فشرده می کند و در نتیجه، ترک هایی در ساختمان ها شروع به نمایان شدن می کنند. اهمیت این مساله از آن جهت است که پایتخت ایران روی چندین خط گسل قرار دارد و هنگامی که زلزله بزرگی رخ دهد که ژئوفیزیکدانان مدت هاست نسبت به آن هشدار داده اند، ساختمان هایی که بر اثر فرونشست زمین ضعیف شده اند، ممکن است فرو بریزند، با تلفاتی که به طور بالقوه به صدها هزار نفر می رسد. از سوی دیگر، کمبود آب به شدیدترین شکل به ساکنان مناطق حاشیه ای ضربه زده است.

دویچه وله طی گزارشی به تاریخ 12 نوامبر با اشاره به وضعیت فعلی کم آبی در ایران نوشت: ایران اکنون شش سال متوالی خشکسالی را تجربه کرده است و مخازن آب تهران به پایین ترین سطح خود در دهه های اخیر رسیده است.

بنا به گزارش ها، ساکنان تهران در هفت ماه گذشته مصرف آب خود را 12درصد کاهش داده اند، اما این میزان هنوز از هدف پیش بینی شده کمتر است. با توجه به شرایط اقلیمی و خشکسالی مداوم، این کاهش باید به حدود 20درصد برسد تا تامین آب تا زمستان تضمین شود. این در حالی است که به گفته کارشناسان محیط زیست، کاهش مصرف در بین مردم به هیچ وجه برای غلبه بر این بحران کافی نیست.

جودی دین و کای هرون، متفکران حوزه سیاست و اقلیم، در مقاله ای با عنوان انقلاب یا ویرانی تاکید می کنند که بحران آب و اقلیم یک ما ی جهانی و یکسان نمی سازد و این مساله یک میدان مبارزه است. آن ها استدلال می کنند که ویرانی اقلیمی (از جمله کم آبی) به شکلی نابرابر بر طبقات فرودست، به ویژه در جنوب جهانی و مناطق خشک تر مانند ایران، تاثیر می گذارد. استخراج بی رویه آب های زیرزمینی توسط چاه های غیرمجاز و صنایع آب بر (که اغلب توسط نخبگان یا نهادهای بانفوذ حمایت می شوند)، ثروت را برای عده ای متمرکز می کند.

دین و هرون، مفهوم ویرانی (Ruin) را به عنوان یک مسیر پیش روی جامعه امروز بشری توصیف می کنند، مسیری که در آن شکستن ساختارهای قدرت متمرکز ناممکن انگاشته می شود و به جای آن، تنها به سازگاری های فردی و تکنیکی بسنده می شود. بر این اساس، بحران آب یک مساله روان شناختی نیست که با احساس گناه حل شود، بلکه یک مساله سیاسی-اقتصادی است که با سازماندهی و دموکراتیزه کردن منابع باید رفع ورجوع شود.

راه برون رفت از این معضل، نیازمند تغییرات بنیادین است که از اصلاح صرف تکنولوژی آبیاری و ضعف مدیریتی فراتر می رود. پیش از هر چیز، دولت ها باید در مدیریت منابع دخالت کنند، اما نه به صورت گسترده و متمرکز، بلکه با تقویت نهادهای محلی و منطقه ای که واقعا نماینده مصرف کنندگان، کشاورزان و حافظان محیط زیست باشند. هدف در اینجا، فاصله گرفتن از منطق متمرکز جامعه پراکنده کاتوزیان و حرکت به سوی یک مدل توسعه پایدار و عادلانه است.

دموکراتیزه کردن منابع نکته دیگری است که باید بر آن تاکید کرد. همان طور که جودی دین و کای هرون نشان می دهند، تا زمانی که آب به عنوان ابزار برای تولید رانت و ثروت برای عده ای محدود باقی بماند، بحران ادامه خواهد داشت. توزیع قدرت و پاسخگویی به نفع جوامع محلی و شهروندان عادی مهم ترین تغییری است که باید صورت بگیرد تا آب به عنوان حق حیات و نه صرفا کالای اقتصادی در نظر گرفته شود.

از سوی دیگر، دیپلماسی آبی می تواند به عنوان یک ابزار استراتژیک برای مدیریت این بخش از بحران مورد استفاده قرار گیرد. ادامه وضعیت اضطراری آبی موجود در ایران، بی تردید می تواند عواقب و پس لرزه هایی را در زمینه ارتباط با همسایگان ایران در پی داشته باشد، به ویژه از آن جهت که کل منطقه خاورمیانه گرفتار نوعی خلأ آبی گسترده و نزاع بر سر حیات است.

همچنین از یاد نباید برد که طی سال های اخیر ایران شاهد تنش هایی با همسایگان خود بوده است. هدف در این زمینه باید غلبه بر بحران آب در ایران از طریق دیپلماسی باشد آن هم نه تنها از خلال تامین حق آبه، بلکه تثبیت روابط منطقه ای و جلوگیری از تبدیل شدن آب به منبع اصلی تنش (Water Conflict).

فعال سازی توافق نامه ها و کنوانسیون های موجود در زمینه دیپلماسی آبی یکی از مهم ترین مسائل در این زمینه است. بسیاری از منابع آبی ایران (مانند هیرمند با افغانستان، ارس با آذربایجان و اروند) توسط معاهدات دوجانبه قدیمی یا کنوانسیون های بین المللی اداره می شوند. ایران باید اجرای دقیق و کامل توافق نامه های موجود (مانند معاهده هیرمند با افغانستان) را با جدیت پیگیری کند. ایجاد مراکز مشترک پایش و مدیریت داده های آب و اقلیم با کشورهای همسایه (به ویژه در حوزه آب های زیرزمینی و رودخانه های مرزی) برای شفاف سازی و جلوگیری از سوءتفاهم ها از دیگر محورهای حیاتی برای برون رفت از وضعیت فعلی است.

پیشنهاد طرح های مشترک برای افزایش راندمان آبیاری در کشورهای همسایه به جای تمرکز صرف بر حق آبه ها نکته دیگری است که باید بر آن تاکید کرد. همچنین باید بر این نکته تاکید کرد که مقوله اقلیم و محیط زیست جز با اقدام هماهنگ و فراگیر محقق نمی شود. موج های همیشگی گردوغبار که مناطق جنوبی ایران را درمی نوردد و منشأ آن از عراق یا عربستان بوده، خود نشان می دهد رویکرد مبتنی بر اول… (مانند اول آمریکای ترامپ) دست آخر هیچ نتیجه ای در پی نداشته و ویرانی در یک اقلیم دست آخر عوارض جبران ناپذیر برای دیگر اقلیم ها را به دنبال دارد.

تلاش برای ایجاد یک سازمان مدیریت حوضه آبریز مشترک منطقه ای با کشورهای همسایه یکی از اقداماتی است که باید در حوزه دیپلماسی آبی صورت گیرد تا از بروز بحران های آتی که بی تردید از وضعیت فعلی دشوارتر نیز خواهند بود، جلوگیری شود. (کمیسیون رودخانه مکونگ که در سال 1995 میان تایلند، کامبوج، لائوس و ویتنام برای مدیریت و توسعه پایدار رودخانه مکونگ منعقد شد، نمونه ای موفق از حکمرانی مشترک منابع آبی فرامرزی است.)