پاییز 1404 برای شهروندان و کشاورزان در بسیاری از نقاط ایران با روزهای خشک و آسمان بی ابر و سوال های بی پاسخ همراه بوده است: این که چگونه می شود با گذشت نیمی از ماه آبان، پایتخت و بسیاری از شهرهای دیگر حتی یک باران پاییزی را تجربه نکنند؟! هشدارهای رسمی درباره رسیدن برخی سدها به روز صفر آبی و کاهش شدید ذخایر، فضای عمومی را نگران کرده و در همین خلا اطلاعاتی، ادعاهایی از جمله جلوگیری از ورود ابرها ، بارورسازی معکوس یا دخالت خارجی در اقلیم در شبکه های اجتماعی و گفت وگوهای محلی قوت گرفته است. ضرورت این گزارش از دو منظر است: اول بررسی و ارائه تصویر واقعی و مستند از علت آنچه رخ داده (داده ها و سابقه) و دوم بررسی علمی روایت هایی که این بحران را حاصل یک توطئه ارزیابی می کنند.

داده های سازمان هواشناسی کشور نشان می دهد تا روز سی و دوم سال آبی جاری ( 14 آبان 1404) میانگین بارش سطح کشور 2.3 میلی متر بوده است. این مقدار 81.8 درصد کمتر از میانگین بلندمدت (12.8 میلی متر) است. در بازه هفت روزه منتهی به 12 آبان نیز کشور تنها 0.7 میلی متر بارش دریافت کرده که 85.7 درصد کمتر از میانگین بلندمدت آن بازه بوده است.

وضعیت استان ها بدین صورت است که همه استان ها تا ابتدای سال آبی جاری نسبت به بلندمدت، بارش کمتری داشته اند. 11 استان از جمله یزد، همدان، کرمانشاه و اصفهان کاهش های شدید (تا صددرصد در برخی گزارش ها) را تجربه کرده اند. استان تهران به طور میانگین 1.1 میلی متر بارش ثبت کرده که نسبت به میانگین بلندمدت 20.3 میلی متری کاهش 94.4 درصدی را نشان می دهد. این داده ها نشان می دهد کم بارشی وسیع و فراگیر است و نه موضوعی محدود به یک یا چند نقطه کوچک. اما آیا این موضوع سابقه داشته است؟

برای درک بهتر وضعیت کم بارشی کنونی ضروری است نگاهی دقیق تر به روندهای تاریخی بارش در ایران داشته باشیم؛ به ویژه طی حدود پنج دهه گذشته تا مشخص شود آیا چنین وضعیتی بی سابقه است یا تداومی از روندهای بلندمدت؟

مطالعات پژوهشی نشان می دهند ایران طی دهه ها با تغییراتی در میزان و توزیع بارش روبه رو بوده است.به طور مثال طبق مقاله ای پژوهشی در حدود 50 ساله اخیر در اغلب ایستگاه های سینوپتیک ایران روند معنی دار کاهش یا افزایش خطی در بارش یافته نشده است. (ایستگاه های سینوپتیک هواشناسی، ایستگاه هایی هستند که هم زمان در سراسر دنیا بر اساس ضوابط و مقررات سازمان جهانی هواشناسی به طور 24 ساعته موظف به اندازه گیری و تهیه پارامترهای جوی و ارسال آن ها در شبکه مخابراتی، به ترتیب 3 ساعت به 3 ساعت به نام سینوپ و ساعت به ساعت به نام متار هستند) اگرچه در فصل های خاص مثل دی، بهمن و اسفند تعداد ایستگاه هایی با روند منفی قابل توجه بیشتر بوده اند. مقاله دیگری نیز می گوید که در حدود 67 درصد ایستگاه ها، بارش سالانه روند کاهشی داشته است.

این داده ها نشان می دهند که اگرچه کاهش مطلق بارش در همه جا و هموار نبوده، اما نشانه های قابل توجهی از حرکت به سمت دوره های کم بارش تر و افزایش نوسانات اقلیمی وجود دارد. برای نمونه گزارش های رسانه ای درباره تهران حاکی از آن است که پایتخت بدترین خشکسالی 50 سال گذشته را تجربه کرده است. داده های بلندمدت نیز حکایت از این دارد که میانگین بارندگی سالانه ایران از حدود 320 میلی متر در دهه 1350، به زیر 250 میلی متر در دهه 1390 کاهش یافته است.

پژوهش های اقلیمی نیز نشان داده اند که توزیع زمانی بارش ها تغییر کرده و فصل های موثر مانند زمستان و بهار یا ورود سامانه های غربی حداقل در برخی مناطق کمتر پایدار شده اند.

نتیجه اینکه کم بارشی کنونی نه به عنوان حادثه ای کاملا منفرد و بی سابقه، بلکه در ادامه روندی بلندمدت از کاهش متوسط بارش، افزایش فراوانی دوره های خشک طولانی تر و تغییر در الگوهای جریان جوی و ورود سامانه ها قرار دارد. این یعنی وضع پیش آمده اکنون قابلیت تفهیم به عنوان تداوم بحران آب و نه صرفاً یک اتفاق شوک آور دارد.

اما برای نشان دادن مسیر تغییر بارش به چند شاخص و داده کلان توجه کنیم. نخست اینکه داده های ایستگاه های سینوپتیک نشان می دهد در حدود دو سوم ایستگاه های مورد مطالعه در پژوهش، روند کاهشی بارش سالانه داشته اند. دوم؛ تحلیل 30 ایستگاه با داده حداکثر 50 ساله نشان داد تعداد ایستگاه هایی که روند منفی معنی دار داشتند، کم بودند، اما جهت حرکت به سمت کاهش دیده می شود و در نهایت پژوهش 501 ساله در منطقه شمالی فلات ایران نشان می دهد دوره های خشک و مرطوب متناوب بوده اند، اما دوره های خشکی فزاینده داشته اند. با توجه به اینها، می توان نتیجه گرفت که ایران در معرض کاهش تدریجی بارش و افزایش نوسان زمانی مکانی آن بوده است.

با این تفاسیر دوره فعلی کم بارشی را می توان بخشی از طولانی ترین و شدیدترین دوره ها دانست؛ اما نه به نوعی که کاملاً از لحاظ وقوع بی سابقه باشد بلکه از لحاظ شدت و گستردگی شاید بی سابقه تلقی شود. این مطلب مهم است برای پاسخ به ادعاهایی که می گویند امسال قرار بود بارش باشد، اما کسی مانعش شده زیرا داده ها نشان می دهند ورود سامانه های بارشی و حجم بارش طی سال های اخیر کاهش داشته و وضع موجود طبیعی تر از آن است که صرفاً حاصل یک مداخله دست ساخته خاص باشد.

بارورسازی ابرها تکنیکی است برای افزایش توان ابرهای موجود در بارش زایی که معمولاً با پاشیدن ذرات یدید نقره یا دی اکسید کربن خشک به داخل ابری که از قبل دارای شرایط مناسب است، انجام می شود. هدف این است که ذرات هسته سازی برای تشکیل قطرات یا بلورهای یخ فراهم شود تا نزول بارش افزایش یابد. اما نکته کلیدی علمی این است که بارورسازی تنها می تواند اثر اضافی روی ابرهای در آستانه بارش داشته باشد و هرگز قادر نیست از دل یک جو بسیار خشک ابر ایجاد کند. به عبارت دیگر اگر سامانه بارشی وارد نشده و هوا خشک است، افزودن مواد نمی تواند بارش جدیدی بسازد.

برای اثبات ادعای جلوگیری از ورود ابرها به کشور باید شواهد قوی ای دیده شود. ردیابی عملیات فنی گسترده و کنترل بزرگ مقیاس بر جریان های جوی سراسری، چیزی که از نظر علمی و فناوری فعلا در توان هیچ سازمان یا دولتی نیست. به علاوه مطالعات فراوان نشان داده اند اثرات بارورسازی در بهترین شرایط بین صفر تا حدود 20 درصد افزایش بارش بوده و ارزیابی صحیح این اثرات بسیار دشوار است.

بنابراین فرضیه حذف کامل ابرها یا جلوگیری از بارش در یک کشور وسیع علمی و مستدل نیست. گزارش های رسمی و مرورهای بین المللی نیز نشان می دهند بارورسازی، ابزار کمکی است نه راه حلی که بتواند خشکسالی منطقه ای یا ملی را مهار کند.

در جهان کشورهای محدودی (چین، برخی ایالات آمریکا، امارات و...) پروژه هایی برای بارورسازی دارند، اما همواره کارشناسان تأکید کرده اند که این اقدامات مقطعی نیازمند وجود ابر مناسب و ارزیابی علمی دقیق است. منابع رسمی داخلی نیز بارها اعلام کرده اند که بارورسازی جایگزین مدیریت منابع آب و راهکارهای پایدار نیست و در بسیاری موارد صرفاً یک اقدام تحقیقاتی مکمل معرفی شده است. در ایران نیز متخصصان هشدار داده اند که بارورسازی معجزه آسا نیست و نمی تواند خشکسالی گسترده را جبران کند.

اما در بررسی ریشه های واقعیِ وضع موجود به عوامل اقلیمی و انسانی می رسیم، به این معنی که تغییرات اقلیمی بلندمدت یعنی افزایش دما و تغییر الگوهای گردش عمومی جوی باعث شده توزیع زمانی و مکانی بارش ها تغییر کند و فصل های بارشی جابجا یا ضعیف شوند.

داده های بلندمدت کاهش میانگین بارش و افزایش فرکانس دوره های خشک را نشان می دهد. تغییرات در الگوهای جوی نیز یعنی جریان های مدیترانه ای شرقی ورود موج های بارشی از غرب و شمال غرب و نیز الگوهای فصلی مدیتران عربی ممکن است تغییر کنند که نتیجه نوسانات طبیعی و تشدید شده توسط گرمایش جهانی است.

نکته دیگر برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی و مدیریت ناپیوسته است. در پی این اقدام کاهش ذخایر زیرزمینی و افت سطح آب های زیرزمینی باعث می شود حتی بارش های نرمال نیز توان تولید روان آب کافی را نداشته باشند؛ یعنی ورودی روان آب کمتر، ذخیره در سدها و منابع کاهش می یابد. این عامل انسانی تاکید شده توسط مسئولان آب کشور است.

البته در سال های اخیر استفاده از دستگاه های موسوم به ضد تگرگ در بخش های کشاورزی و صنعتی ایران رواج یافته است. هدف از به کارگیری این دستگاه ها کاهش خسارت ناشی از بارش تگرگ بر باغ ها، مزارع و خودروهاست. با این حال، کارایی و پیامدهای زیست محیطی این فناوری همچنان محل مناقشه میان کارشناسان است.

این دستگاه ها که در دنیا با نام اسلحه ضد تگرگ شناخته می شوند، معمولاً با استفاده از گازهایی مانند استیلن یا بوتان کار می کنند. گاز درون دستگاه منفجر می شود و موجی شوکی به سمت جو می فرستد که به ذرات یخ در ابر برخورد کرده و از بزرگ شدن هسته های یخی جلوگیری می کند. در نتیجه، تگرگ به باران تبدیل شده یا از شدت آن کاسته می شود. در ایران بیشتر این دستگاه ها به صورت دستی و توسط اپراتور فعال می شوند، اگرچه در برخی کشورها نمونه های خودکار متصل به سامانه های هشدار هواشناسی نیز وجود دارد.

کارشناسان تأکید می کنند که هنوز پژوهش جامع و بلندمدتی درباره اثر اقلیمی این دستگاه ها در ایران یا سایر کشورها انجام نشده است. پرسش اساسی این است که آیا استفاده گسترده از آنها در درازمدت می تواند بر الگوی بارش تأثیر منفی بگذارد یا خیر؛ مسئله ای که نیازمند بررسی علمی دقیق است. با وجود این ابهامات، استفاده از ضد تگرگ در استان های شمال غربی کشور، به ویژه برای حفاظت از باغ ها و حتی در مناطق صنعتی مانند پارکینگ های روباز شرکت های خودروسازی تهران گسترش یافته است.

به گفته متخصصان، امواج ضد تگرگ تأثیری بر از بین رفتن یا پراکندگی ابرها ندارند و تنها در محدوده ای کوچک اثرگذارند. در مجموع، می توان گفت این فناوری اگرچه در مقیاس محدود می تواند از خسارات کشاورزی و صنعتی بکاهد اما استفاده گسترده از آن بدون مطالعه علمی دقیق می تواند خطرساز باشد و باید با احتیاط و نظارت علمی انجام گیرد.

کاهش بارندگی در پاییز تأثیر قابل توجهی بر دسترسی به آب برای آبیاری فصل زمستان بهار، ذخیره سازی سدها و تغذیه سفره های زیرزمینی دارد. کشاورزان در استان های مرکزی و جنوب مرکزی از کاهش محصول و خشک شدن چاه ها خبر داده اند. (شاهد میدانی گزارش ها و مصاحبه های محلی با کشاورزان در استان هایی مانند اصفهان، کرمان و خراسان جنوبی).

شهرهای بزرگ مثل تهران، مشهد، تبریز و اراک نیز در گزارش ها نزدیک یا در روز صفر آبی قرار گرفته اند که اتکا به منابع زیرزمینی افزایش یافته و این می تواند فرونشست و آسیب بلندمدت به سفره ها را تشدید کند.

روایت های ساده ساز مثل کسی مانع بارش شده برای افکار عمومی در زمان ابهام و ترس جذاب اند. زیرا توضیح علت پیچیده اقلیم و مدیریت منابع برای عموم قابل هضم نیست، اما پژوهش های داده محور و شواهد اقلیمی به دست آمده از شبکه ای از ایستگاه ها و تحلیل های بلندمدت موید روند کاهش بارش و افزایش خشکسالی اند. فناوری هایی مانند بارورسازی محدودیت کاربردی و عملیاتی دارند و نمی توانند مسئول عدم بارش سراسری باشند و ترکیب عوامل طبیعی و مدیریت نشده منابع آب (برداشت از سفره ها، الگوی مصرف) اثرات مجموعاً بزرگی ایجاد کرده اند که دلیل اصلی وضعیت فعلی است.

با توجه به یافته های مطرح شده در پژوهش های مختلف و گفت وگو با کارشناسان، کاهش چشمگیر بارش تا 13 آبان 1404 یک پدیده گسترده و مستند است. آمارهای رسمی کاهش بالای 80 درصد در سطح کشور و کاهش بیش از 90 درصدی در تهران را گزارش کرده اند. این رخداد در چارچوب روندهای بلندمدت خشکسالی و کاهش بارش در دهه های اخیر قابل تبیین است. موارد مشابه کم بارشی پیش تر نیز ثبت شده اند مثل دوره های چندساله خشکسالی.

ادعای جلوگیری از ورود ابرها یا دست کاری کلان اقلیم فاقد شواهد فنی و علمی است. فناوری های موجود مانند بارورسازی محدود به تقویت بارش در ابرهای مناسب اند و قادر به خلق ابر یا جلوگیری از سیستمی بارشی در سطح ملی نیستند.

راهکار واقعی نیازمند ترکیبی از مدیریت مصرف، بازچرخانی و تصفیه فاضلاب، اصلاح الگوی کشت، افزایش بهره وری آبی در کشاورزی و سرمایه گذاری در زیرساخت های ذخیره و انتقال آب است. بارورسازی می تواند در مقیاس محدود و مشخص به طور مکمل استفاده شود، اما جایگزین مدیریت منابع نیست.