مهدی زارع در اعتماد نوشت: برخی سوالات پیرامون مساله دریاچه ارومیه مطرح می شود. مثلا: توفان نمکی در دریاچه خشک شده ارومیه واقعی است یا شانتاژ و تبلیغات رسانه ای؟ معمولا هر وقت بارندگی می شود نمک های پودری در آب حل شده و بعد از خشک شدن به زمین می چسبند. نمک بعد از خشک شدن مانند سیمان سفت به هم چسبیده و با باد از زمین کنده نمی شود. اگر قرار بر توفان نمک بود پس باید پهنه های نمکی در خور و بیابانک و جندق هم دارای توفان نمکی باشند که شاهد چنین پدیده ای در آنجا نیستیم.

پدیده توفان های نمکی یا ریزگردهای نمکی در اطراف دریاچه خشک شده ارومیه کاملا واقعی است و یک بحران جدی و مستند محیط زیستی محسوب می شود نه صرفا تبلیغات رسانه ای. نمک ها مانند سیمان سفت نمی شوند. استدلال مبنی بر سفت شدن نمک پس از مرطوب شدن در مورد یک لایه ضخیم و یکپارچه نمک خالص (مانند سنگ نمک) صدق می کند، اما بستر خشک شده دریاچه ارومیه یک توده سیمانی از نمک خالص نیست.

نمک به تنهایی نیست، بلکه ذرات بسیار ریز خاک (رس و سیلت) بستر دریاچه است که با بلورهای ریز نمک آغشته شده اند. این ذرات ترکیبی (خاک و نمک) بسیار سبک تر از آن هستند که مانند سیمان به هم بچسبند. وقتی رطوبت تبخیر می شود، لایه ای پودری و بسیار شکننده از این ذرات در سطح باقی می ماند.

بادهای شدید منطقه به راحتی این ذرات ریز و سبک - ریزگرد نمکی - را از زمین بلند کرده و تا کیلومترها جابه جا می کنند. چرخه های خیس شدن (بارندگی) و خشک شدن سریع، می تواند با شکستن لایه های نمکی سخت تر، به ایجاد ذرات ریزتر و پودری تر کمک کرده و مشکل را تشدید کند. اینکه چرا در پهنه های دیگر مانند کویر مرکزی این پدیده به این شدت رخ نمی دهد، به ترکیب رسوبات مربوط است. بستر دریاچه ارومیه عمدتا از رسوبات بسیار ریزدانه دریاچه ای تشکیل شده است.

این رسوبات (رس و سیلت) به طور طبیعی بسیار سبک هستند و پتانسیل بالایی برای فرسایش بادی دارند. بسیاری از پهنه های دیگر مانند دشت کویر در نزدیکی خور و بیابانک درصد شن بیشتر دارند و تبلور نمک ها گونه ای است که پوسته های سخت تر و پایدارتری ایجاد می کنند که در برابر باد مقاوم ترند. وسعت بستر خشک شده دریاچه ارومیه نیز یک کانون عظیم و فعال برای تولید ریزگرد ایجاد کرده که با پهنه های کوچک تر قابل مقایسه نیست.

الگوهای باد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای بلند کردن و حمل این ذرات بسیار مستعد هستند. سوال دیگری مطرح است؛ خشک شدن دریاچه ارومیه با بی کیفیت شدن هوا منطقه اطراف مربوط است؟ حتی در روزی که توفان گرد و غبار نیست هم باید نگران سلامت دستگاه تنفسی و گوارشی ساکنان اطراف دریاچه ارومیه باشیم؟ خشک شدن دریاچه ارومیه ارتباط مستقیم با بی کیفیت شدن هوای منطقه دارد و این تهدید، فراتر از روزهای توفانی است.

بستر خشک شده دریاچه ارومیه، یک زمین بایر ساده نیست، بلکه یک کانون عظیم تولید ریزگرد است. این ریزگردها ترکیبی از خاک بسیار ریزدانه بستر دریاچه و بلورهای نمک هستند. با خشک شدن هزاران کیلومتر مربع، این سطح وسیع اکنون در معرض باد قرار دارد. وزش باد، حتی بادهای ملایم، به طور مداوم ذرات را از این بستر بلند کرده و وارد هوا می کند.

افزایش ذرات معلق با قطر کمتر از 10 و 2.5 میلی متر در شهرهای اطراف مانند تبریز و ارومیه با خشک شدن دریاچه نشان داده شده است. این ذرات معلق ترکیبی از ذرات جامد و قطرات مایع موجود در هوا هستند. ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میلی متر مضرتر است، زیرا می تواند به اعماق ریه ها و جریان خون وارد شود و مشکلات جدی تری برای سلامت ایجاد کند.

روزهای بدون توفان هم خطرناک است. خطر اصلی آلودگی هوا، توفان که با چشم دیده می شود نیست، بلکه ریزگردها هستند که با چشم دیده نمی شوند. ذرات معلق ریز PM2.5 با قطر کمتر از 2.5 میلی متر، نامریی اند. این ذرات به دلیل سبکی، روزها در هوا معلق می مانند، حتی اگر باد شدیدی نوزد و توفانی در کار نباشد. بنابراین، حتی در یک روز به ظاهر آرام و بدون توفان، هوای منطقه می تواند آلوده به غلظت بالایی از این ریزگردهای نمکی و سمی باشد. محتوای این ریزگردها فقط نمک طعام نیست، بلکه شامل فلزات سنگین (مانند آرسنیک، سرب، کادمیوم و…) و یون های دیگر است که طی سالیان طولانی در بستر دریاچه رسوب کرده اند.

دستگاه تنفسی اولین قربانی این ذرات معلق است. استنشاق مداوم این ذرات باعث تحریک شدید مجاری تنفسی، تشدید آسم، برونشیت مزمن و بیماری های انسدادی ریه می شود. این ذرات ظرفیت دفاعی ریه ها را کاهش داده و فرد را مستعد ابتلا به عفونت های تنفسی می کنند. خطر در دستگاه گوارشی و داخلی اغلب نادیده گرفته می شود.

بخشی از ذراتی که تنفس می کنیم، در مخاط بینی و گلو گیر کرده و سپس بلعیده می شوند و وارد دستگاه گوارش می شوند. همچنین این ذرات روی مواد غذایی و آب می نشینند. جذب نمک اضافی از طریق ریه و گوارش می تواند تعادل الکترولیت های بدن را به هم زده و طبق نتایج تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی تبریز یکی از عوامل جدی در افزایش فشار خون در ساکنان منطقه پیرامون دریاچه ارومیه است.

مطالعات اخیر در دانشگاه های علوم پزشکی منطقه به ارتباط احتمالی این ریزگردها با افزایش ریسک سرطان مری و معده اشاره کرده اند. خطرناک ترین بخش، ورود فلزات سنگین (مانند آرسنیک) به بدن از طریق گوارش است. این فلزات می توانند باعث آسیب های جدی به کبد، کلیه ها (ایجاد سنگ کلیه) و سیستم عصبی شوند.