وضعیت آبی پایتخت به وضعیت قرمز و نگران کننده رسیده است تا جایی که به گفته مدیر کل آبفای استان تهران، ذخایر سدهای پنج گانه تهران به کمترین میزان طی 60 سال اخیر خود رسیده و پرشدگی سدهای تهران بدون احتساب سد طالقان تا پنج درصد کاهش یافته است.

به گزارش شرق، اگر ذخایر سد طالقان را که تأمین کننده هم زمان آب استان های قزوین، البرز و تهران است در نظر نگیریم، در چهار سد دیگر یعنی سد کرج، سد لتیان، سد لار و سد ماملو، در مجموع فقط 54 میلیون مترمکعب آب ذخیره شده داریم که بخشی از آن مربوط به حجم مرده و غیرقابل برداشت است.

کار به جایی رسیده که سخنگوی صنعت آب اعلام کرده باتوجه به وضعیت منابع آبی در تهران مجبور به اعمال محدودیت هستیم و حتی وزیر نیرو هم با تأیید اینکه وزارت نیرو برای کنترل هدررفت آب، فشار شبکه را کاهش داده، رسما اعلام کرده که ممکن است مجبور شویم بعضی از شب ها که مردم کمتر آب مصرف می کنند فشار آب را تا حد صفر پایین بیاوریم.

ماجرای بی آبی پایتخت تا آنجا سروصدا کرده که شخص رییس جمهور هم هشدارهایی مبنی بر احتمال جیره بندی آب تا آذرماه داده و در یک اظهارنظر عجیب از احتمال تخلیه تهران سخن گفته است.

تمام این اتفاقات و رسیدن به این روز البته هرگز دور از ذهن نبود؛ طبق گزارش شرکت استان آب و فاضلاب تهران، تهران سال هاست دومین استان ایران از نظر فقر منابع آبی است و حتی رتبه اول فرونشست زمین را نیز از آن خود کرده است. به پایان رسیدن ظرفیت بارگذاری جمعیت و صنعت در تهران حداقل از 10 سال پیش به صورت علنی مطرح و درباره آن هشدار داده شد، بااین حال رشد جمعیت استان تهران سال به سال افزایش یافت.

پیش از این، کمیسیون های معماری و شهرسازی استان تهران اعلام کرده بود که این استان تراکم جمعیتی 20برابری نسبت به کل کشور دارد و همین باعث شده به گفته کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران، در بعضی از مناطق تهران سرانه فضای سبز به زیر یک متر برسد. این یعنی درحالی که دنیا خیلی وقت است از سیستم برنامه ریزی های متمرکز بیرون آمده است، ما هنوز در قرن نوزدهم، قرن شهرهای بزرگ و قدرت های متمرکز، به سر می بریم که یک پایتخت در آن برای کل کشور تصمیم می گیرد و موجب توزیع ناهمگون منابع زیستی از جمله آب می شود.

حالا شهروندان تهرانی هر لحظه با تهدید قطع آب شرب مواجه هستند، درحالی که بخش کشاورزی همچنان بزرگ ترین مصرف کننده آب استان باقی مانده است. با وجود بحران شدید آب، هنوز هم بسیاری از مزارع اطراف تهران از روش های غرقابی و سنتی برای آبیاری استفاده می کنند. این روش ها باعث هدررفت بیش از 60 درصد آب مصرفی می شود.

همچنان در برخی نقاط تهران محصولاتی مانند ذرت، یونجه، سیب زمینی و حتی برنج کشت می شود! این یک خیانت به منابع آب است. در بسیاری از کشورها، کاشت این محصولات در مناطق کم آب کاملا ممنوع است اما در ایران سیاست مداران آب شرب را جیره بندی می کنند تا از آب پول بسازند.

چندی پیش محمد درویش، پژوهشگر و فعال محیط زیست، با اشاره به رویه غلط و به تعبیر خودش نابخردانه ای که مسئولان برای توسعه کشور در نظر گرفته اند، تأکید کرد که این مسیر نتیجه ای جز نابودی قریب الوقوع میراث های طبیعی و آبی ما را در پی ندارد.

او به اطلاعات گفت: ایران از نظر اقلیمی مشکلی در زمینه آب ندارد و ریشه گرفتاری ها را باید در سوء مدیریت هایی جست که در طی سالیان متمادی گریبان این آب و خاک را گرفته است. ایران بیش از 25 برابر کل کشورهای جنوب خلیج فارس، یعنی کویت، امارات متحده عربی، عمان، عربستان سعودی، یمن و قطر در سال آب قابل استخراج دارد اما متأسفانه برنامه ای که برای توسعه کشور انتخاب کردیم، مبتنی بر صادرات محصولات کشاورزی و استقرار صنایع آب بر است. این یعنی ما با فروش آب می خواهیم تولید ثروت بکنیم. درصورتی که آب یک کالای زیستی است و باید با حفاظت از آن زندگی سالمی را برای مردم فراهم بکنیم .

به گفته او بنا بر آمارهای رسمی، کشور ما بیش از 150 میلیارد مترمکعب ناترازی آب دارد اما در همین شرایط مدیرانی در رأس کار هستند که تمام افتخارشان این است که صادرات محصولات کشاورزی را در طول 40 سال اخیر چهار برابر افزایش داده اند. آمارها حاکی از این است که بین 80 تا 90 درصد منابع آب کشور را بخش کشاورزی می گیرد. درحالی که به گفته درویش ما باید 40 درصد آب را اختصاص می دادیم به محیط زیست که همان تالاب ها و رودخانه ها هستند. حدود 8.5 تا 9 درصد برای شرب و چیزی حدود 50.60 درصد باقی مانده را برای مصارف کشاورزی و صنعت در نظر می گرفتیم که این کار را نکردیم.

میزان هدررفت آب در مسیر انتقال و ضعف زیرساخت های توزیع را هم نباید دست کم گرفت؛ براساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی بین 70 تا 75 درصد و به گفته وزارت نیرو از 87 تا 92 درصد میزان اتلاف منابع آبی در بخش کشاورزی است. به نظر می رسد این اختلاف آماری به دلیل تفاوت در شیوه محاسبه تلفات آب در مسیر انتقال و تبخیر پشت سدهاست، با این حال هر دو آمار نقش پررنگ بی کفایتی در مدیریت منابع آبی را به خوبی برملا می کنند.

البته دستاوردسازی از هدررفت منابع آبی با کشاورزی غیراصولی تنها مشکل نیست، مسئله سدسازی و سود سرشار حاصل از آن هم معضل دیگری است که سرگذشت پرسوز و گداز آب را در این کشور بیش از پیش بغرنج کرده است. احداث سدهای اضافه ای که هرگز پر نخواهند شد، خسارات و مشکلات بسیار زیادی برای محیط زیست رقم زده است.

به گفته فعالان محیط زیست تقریبا برای 10 برابر نیاز آب شرب مخزن زدیم و حالا می خواهیم آن را به 15 تا 20 برابر برسانیم و این یعنی وزارت نیرو از این مخازن ثروت کسب می کند. غافل از اینکه با این کار تالاب ها را در پایین دست خشک می کنیم، بارگذاری ها را در بالادست به صورت مصنوعی افزایش می دهیم، صدها هزار هکتار جنگل را از بین می بریم، چشمه های تولید گرد و خاک را افزایش می دهیم و کشور را فقیرتر می کنیم.

از منظر سیاستی و تقنینی، ایران با الحاق به کنوانسیون تغییرات آب وهوا (UNFCCC)، پروتکل کیوتو و توافق نامه پاریس متعهد به تدوین برنامه های ملی سازگاری شده است. همچنین سیاست های کلی محیط زیست ابلاغی رهبر انقلاب در سال1394، قانون برنامه هفتم توسعه و سایر مصوبات مرتبط، چارچوب حقوقی لازم را برای سیاست گذاری اقلیمی فراهم کرده اند.

در برنامه هفتم توسعه بر توسعه اقتصاد سبز، انرژی های پاک، کاهش وابستگی به سوخت های فسیلی، مدیریت منابع آب، حفاظت از جنگل ها و ایجاد بازارهای کربن تأکید شده است. با این حال، گزارش تمام این قوانین روی کاغذ ماندند و با ادعاهایی چون خساست آسمان، ضعف نهادهای هماهنگ کننده، کمبود منابع مالی و محدودیت های ناشی از تحریم ها توجیه شدند.

حالا در شرایطی که سیاست گذاری های ناکارآمد در حوزه مدیریت منابع آب به بحران آب در کشور انجامیده، متولیان ماجرا را به کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی نسبت داده و قطع آب شرب یا توزیع آب با تانکر یکی از صحنه های رایج ایران امروز شده است. این در حالی است که کشور امارت متحده عربی در همسایگی ایران آب و هوای بیابانی، گرم و خشک با میانگین دمای سالانه بین 24 تا 30 درجه سانتی گراد دارد و میزان بارش ها در برخی مناطق آن بسیار کمتر از 75 میلی متر است؛ مثلا میزان بارش در دوبی حدود 48 میلی متر و تقریبا برابر با یزد در کشور ماست. اما در این کشور، به جای اصرار بر کشاورزی سنتی، روی کشاورزی عمودی، استفاده از آب بازیافتی و تکنیک های گلخانه ای مدرن سرمایه گذاری شده است.

عربستان سعودی نیز با مساحتی حدود 2.15 میلیون کیلومترمربع، بزرگ ترین کشور جهان است که هیچ رودخانه ای در آن جریان ندارد. پس به جای منابع سطحی آب، بر سفره های آب زیرزمینی تکیه دارد و امروز بزرگ ترین تولیدکننده آب شیرین شده از دریا در جهان است. کویت هم بی هیچ رودی، با جمعیتی حدود 4.2 میلیون نفر، از زیرساخت های پیشرفته ای برای تصفیه، بازیافت و توزیع آب استفاده می کند و در زمینه فناوری آب یکی از کشورهای پیشرو در منطقه است.

حتی قطر هم با جمعیتی نزدیک به 2.7 میلیون نفر و آب وهوای بیابانی، هیچ رودخانه دائمی ندارد و تقریبا صددرصد آب مصرفی خود را از نمک زدایی تأمین می کند. قطر در سال های اخیر میلیاردها دلار در ساخت نیروگاه های آب شیرین کن، خطوط لوله و سامانه های هوشمند مدیریت منابع آبی سرمایه گذاری کرده است.

هرچند شیرین سازی آب دریا و افزایش حجم نمک در خلیج فارس یک نگرانی جدی محیط زیستی محسوب می شود و این کشورها حالا با عبور از دغدغه شیرین سازی آب دریا در اندیشه رفع چالش های محیط زیستی ناشی از آن هستند.

علی بیت اللهی، رییس بخش مخاطرات و زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در واکنش به اظهارات رییس جمهور درباره تخلیه تهران، گفت: به نظر من، منظور آقای رییس جمهور بیشتر نشان دادن جدی بودن وضعیت و هشدار درباره بحران است. از سوی دیگر، ما مقصدی هم نداریم که شرایط مطلوبی برای پذیرش حتی درصدی از این جمعیت داشته باشد. اگر به سیمای کشور نگاه کنیم، می بینیم که از نظر منابع آبی تقریبا در همه نقاط با مشکل مواجهیم. اصفهان، شیراز، مشهد، کرمان و حتی شهرهای شمالی که تصور می شد مشکل آب ندارند، امروز درگیر بحران جدی کیفیت و کمیت منابع آبی اند. بنابراین، جابه جایی جمعیت از تهران عملا ممکن نیست و این سخنان بیشتر برای نشان دادن وضعیت بحرانی آب در کشور است .

او با اشاره به وضعیت خشک سالی کم سابقه امسال گفت: بر اساس گفته یکی از استادان سازمان هواشناسی، پاییز امسال خشک ترین پاییز 50 سال اخیر است. نه تنها در تهران بلکه در بسیاری از استان های کشور نیز وضعیت بارش ها بسیار نامطلوب است. پیش بینی می شود که وضعیت کم آبی حتی در اواسط پاییز هم بحرانی تر از تابستان شود و این مشکل حاصل رفتار نوسانی مدیریتی ماست. در دوره های بحرانی اقداماتی می کنیم و به محض کاهش فشار بحران، همه چیز فراموش می شود تا سال بعد دوباره همان وضعیت تکرار شود. محدوده جغرافیایی تهران از نظر توان تأمین منابع آبی و پاسخ گویی به نیاز عظیم جمعیت، واقعا محدود است .

بیت اللهی در ادامه گفت: ما در چند سال اخیر پروژه های مهمی برای تأمین آب تهران داشته ایم؛ از جمله خط دوم انتقال آب طالقان و حفر چندین حلقه چاه در نقاط مختلف شهر. اما این اقدامات پاسخ گوی رشد جمعیت و مصرف کنونی نیست. تهران و بسیاری از کلان شهرهای کشور به دلیل تمرکز بیش از حد جمعیت، دچار بحران مزمن هستند .

او با اشاره به تمرکز جمعیت در کشور گفت: در حال حاضر نزدیک به 40 درصد جمعیت ایران در کلان شهرها و نواحی پیرامون آن ها ساکن اند. چنین تمرکزی در کشوری خشک مانند ایران، خود منبع بحران است. توسعه بی رویه شهری، صنعتی و تغییر کاربری اراضی، مهاجرت به کلان شهرها را تشدید کرده است .

بیت اللهی در ادامه به مطالعات خود اشاره کرد و گفت: در یک مطالعه که در سال 1401 انجام دادم، مشخص شد با روند فعلی زادوولد و مهاجرت، جمعیت کشور کاهش می یابد اما دو نقطه همچنان رشد چشمگیری دارند: تهران و کرج. دلیل این مسئله نیز روشن است؛ تمرکز امکانات، شغل و معیشت .

او درباره پیشنهاد انتقال پایتخت نیز توضیح داد: آقای رییس جمهور از روزهای نخست مسئولیت خود نسبت به بحران آب هشدار داده اند و یکی از راهکارهای ایشان، انتقال پایتخت بوده است. اما باید توجه داشت که صرف انتقال پایتخت به تنهایی مسئله آب تهران را حل نمی کند. پایتخت بودن یک شهر لزوما باعث تمرکز جمعیت نمی شود. حتی اگر پایتخت جابه جا شود، شاید در بهترین حالت فقط 10 درصد از جمعیت تهران به اجبار منتقل شوند، اما ریشه بحران باقی می ماند .

او تأکید کرد: مسئله آب تهران، نه با تخلیه جمعیت و نه با انتقال پایتخت حل نمی شود. راهکار، مدیریت مصرف، اصلاح الگوی توسعه و نگاه بلندمدت به منابع آبی کشور است. تا زمانی که نگاه کوتاه مدت و واکنشی در مدیریت بحران ادامه داشته باشد، وضعیت سال به سال بدتر خواهد شد .

بیت اللهی در ادامه توضیح داد: اگر پایتخت رسمی کشور از تهران منتقل شود، بلافاصله و بدون هیچ ضریب توقفی، جمعیت از نقاط دیگر کشور دوباره به تهران مهاجرت می کنند و آن چاه های خالی دوباره پر می شوند. علت این امر آن است که تمرکز جمعیت در تهران به دلیل واژه پایتخت نیست .

او افزود: در ترکیه هم تمرکز جمعیت در استانبول است، در حالی که پایتخت رسمی آنکارا نام دارد. همین وضعیت در بسیاری از کشورهای دیگر از جمله ایالات متحده هم وجود دارد. بنابراین مسئله اصلی، نام پایتخت نیست، بلکه ساخت امکانات، مسائل معیشتی، فرصت های اشتغال و کسب درآمد است که باعث تمرکز جمعیت می شود .

بیت اللهی تصریح کرد: با انتقال پایتخت، مشکلات پایتخت منتقل نخواهد شد. بحران کم آبی تهران با این جابه جایی حل نمی شود. حتی می توان گفت اگر پایتخت از تهران برداشته شود، آن نیم نگاه مدیریتی و توجه ملی که به دلیل مرکزیت وجود دارد نیز کم رنگ تر می شود و در نتیجه، مشکلات پایتخت افزایش بیشتری پیدا خواهد کرد . او گفت: بنابراین راه حل بحران آب تهران، در اصلاح سیاست های توسعه، مدیریت مصرف و بازنگری در الگوهای تمرکز جمعیتی است، نه در تغییر عنوان پایتخت .

جهانگیر پرهمت، رییس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ایران هم توضیح می دهد که بحران آب تهران در قدم اول و در یک راهکار فوری باید در یک اعلان رسمی اطلاع رسانی شده و به مردم هشدار داده شود چنانکه مشترکی سرانه مصرف آب آن از 100 لیتر در روز عبور کند، آب شرب آن مشترک قطع می شود.

او توضیح می دهد: در حال حاضر سرانه آب مصرفی هر شهروند تهرانی 250 لیتر و بالاتر از میانگین جهانی است و سرانه مصرف آب در شمال تهران به 400 لیتر نیز می رسد.

این در حالی است که شهر در وضعیت بحرانی قرار گرفته است و باید وضعیت اضطراری اعلام شود و رصد مصرف مشترکان هفتگی شود. به این ترتیب اگر مصرف آب به سرانه 100 لیتر برسد، می توان با میزان مصرف آب فعلی حدود 2.5 ماه دوام آورد تا بارندگی تجربه شود.

این کارشناس تأکید می کند که در بلندمدت هم دولت باید طرح آمایش سرزمین بر اساس منابع زیستی و از جمله آب تهیه کرده و مشاغل و کارخانه ها را در حاشیه دریای جنوب و شمال متمرکز کرده تا جمعیت به صورت خودجوش به سکونت در این مناطق ترغیب شود. چراکه در حال حاضر عمده صنایع و مشاغل آب بر و غیرآب بر در ایران مرکزی متمرکز شده و عمده جمعیت کشور را در این نقطه جمع کرده و به بحران آب در مناطق شهری دامن زده است.