وضعیت آبی تهران در ششمین سال خشکسالی مستمر، قرمز و نگران کننده شده است، به طوری که به گفته مدیرکل آبفای استان تهران، ذخایر سدهای پنج گانه تهران به کمترین میزان طی 60 سال اخیر خود رسیده و پرشدگی سدهای تهران بدون احتساب سد طالقان به 5درصد رسیده است. این وضعیت باعث شده رییس جمهور هشدارهایی مبنی بر احتمال جیره بندی آب تا آذرماه و حتی تخلیه پایتخت در آینده بدهد.

به گزارش دنیای اقتصاد، براساس گفته های محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، در سال آبی 1404 1403 تنها 159میلی متر بارندگی در استان تهران ثبت شده که در یک قرن گذشته بی سابقه است، همچنین در مهر و آبان امسال حتی یک میلی متر باران نیز در تهران نباریده، درحالی که میانگین بلندمدت بارش در این دوره حدود 30میلی متر بوده است. وضعیت فعلی آب تهران این سوال را مطرح می کند که آیا تهران به روز صفر آبی رسیده یا نزدیک آن است؟ طی سال های گذشته به ویژه از زمان ریاست جمهوری مسعود پزشکیان، موضوع انتقال پایتخت مطرح شده و این طرح سوالات بسیاری را برای چگونگی حل بحران آبی پایتخت و اینکه آیا با انتقال پایتخت یا تخلیه تهران، تاثیری بر بحران آبی تهران و کشور خواهد داشت یا نه، به وجود آورده است.

باتوجه به اینکه انتقال پایتخت نیازمند برنامه ریزی ها و اقداماتی بلندمدت است در وضعیت اضطراری کنونی، باید به دنبال راهکارهای فوری و ضربتی در جهت حل بحران آب در پایتخت بود. از این رو، در گفت وگو با دو کارشناس حوزه بحران و مسائل شهری و همچنین تغییرات اقلیمی به بررسی راهکارهای کوتاه مدت و فوری در شرایط اضطراری کنونی پرداخته ایم که این دو صاحب نظر مخاطرات اقلیمی 4راهکار اضطراری را برای آب پایتخت شامل صرفه جویی حداکثری ، حفر چاه موقت در اطراف تهران ، مهار آب تلف شده در شبکه و استفاده از آب خاکستری اعلام کردند.

علی بیت اللهی، کارشناس بحران و مدیر بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ضمن بررسی وضعیت بحرانی آب در تهران به ارائه راهکارهای اضطراری پرداخت.

به گفته بیت اللهی، در شرایط اضطراری کنونی و با توجه به کمبود منابع آبی، دو رویکرد حداقلی اما ضروری یعنی صرفه جویی همگانی و استفاده از چاه های اطراف تهران باید در دستور کار قرار گیرد. یعنی علاوه بر اینکه، کاهش مصرف آب در تمامی بخش ها از جمله مصارف خانگی، کارگاه ها، واحدهای تولیدی، کشاورزی و سایر حوزه هایی که از آب شرب استفاده می کنند، باید به طور جدی دنبال شود، بلکه بخشی از چاه های آب کشاورزی اطراف تهران باید به شبکه آب شرب و بهداشتی پایتخت متصل شوند تا بخشی از کمبود جبران شود.

با این حال، آنچه در عمل مشاهده می شود، مصرف نادرست آب شرب در خانه ها، فضاهای سبز سطح شهر، مراکز صنعتی و کارگاهی است؛ به طوری که هشدارها جدی گرفته نشده اند. در مواقع کم آبی، معمولا مدیریت فشار آب و فاضلاب اجرا می شود؛ به این صورت که فشار آب شرب کاهش یافته و دِبی آب کمتر می شود تا مصرف برای گذار از بحران فعلی کنترل شود.

یکی از راهکارهای اضطراری برای جبران کسری آب، هرچند نامطلوب، استفاده روزمره از چاه های موجود در اطراف تهران و تصفیه آن ها برای افزودن به منابع آب شهری است. میزان اجرایی شدن این راهکارها باید توسط شرکت آب و فاضلاب تهران و در سطح مدیریت کلان بررسی شود.

با این حال، در حال حاضر مهم ترین گزینه، صرفه جویی در مصرف آب است. اما با این حال، اظهارات رییس جمهور درباره تخلیه تهران، به نظر می رسد صرفا یک هشدار جدی بوده و نه یک اقدام عملی؛ چرا که تخلیه جمعیت 10 تا 15میلیون نفری، حتی به صورت جزیی، امکان پذیر نیست. اولا این جمعیت قابل انتقال نیست و ثانیا مقصدی برای انتقال وجود ندارد؛ زیرا مناطق دیگر کشور نیز با بحران کم آبی مواجهند و از نظر منابع آبی شرایط مناسبی ندارند.

بنابراین، تخلیه تهران بیشتر جنبه هشدار داشته است، زیرا براساس جدیدترین آمار رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران، تا اواسط پاییز امسال، 19 استان کشور به دلیل بارش صفر مطلق گستره ای از خشکسالی بی سابقه در پاییز را در کل کشور به تصویر کشیده اند و تخلیه تهران، می تواند منجر به تشدید بحران آب در دیگر استان های کشور شود.

بیت اللهی موضوع آب در پایتخت را فراتر از وضعیت بحرانی می داند و معتقد است، به طور کلی، منابع آبی کشور نه تنها در وضعیت بحرانی، بلکه در وضعیت فوق بحرانی قرار دارند. این تصور وجود داشت که با آغاز فصل پاییز، شرایط اندکی بهبود یابد؛ چرا که بخشی از مصرف آب مربوط به استفاده از کولرهای آبی بود و با سرد شدن هوا، این مصرف کاهش می یابد، اما آنچه در عمل رخ داد، خلاف این انتظار بود. در حال حاضر، آب های سطحی تهران نیز در حال خشک شدن هستند. با وجود کاهش بارندگی در سال گذشته، امسال حتی به اندازه سال گذشته نیز باران نباریده است، بنابراین شرایط بسیار بحرانی است.

بیت اللهی در ادامه تصریح کرد، اینکه تا چه حد به روز صفر آبی نزدیک شده ایم، هنوز با قطعیت قابل تشخیص نیست. اما بر اساس ضوابط مدیریت بحران، شفافیت کامل می تواند آثار منفی دیگری به همراه داشته باشد. مسوولان ناگزیر به رعایت برخی ملاحظات هستند، زیرا شفافیت مطلق ممکن است تنها اضطراب و اضطرار عمومی ایجاد کند. در چنین شرایطی، تنها راه حل، تمهیدات فوری و اضطراری است؛ حتی اگر تامین آب از منابعی باشد که در شرایط عادی صلاح نیست، زیرا هدف، عبور از بحران فعلی و برنامه ریزی زیرساختی برای چرخه آبی سال آینده است.

آنچه تاکنون مشاهده شده، عدم اجرای تمهیدات لازم برای کاهش مصرف آب است. تمرکز بیش ازحد جمعیت و خارج از ظرفیت اکولوژیک، فشار سنگینی بر منابع آبی وارد می کند. در حال حاضر، بیش از 40 درصد جمعیت کشور در 10 نقطه کانونی متمرکز شده اند. این توزیع ناهمگن نتیجه عدم توزیع عادلانه فرصت های معیشتی و اشتغال است. اگر این موضوع مدیریت شود، توزیع همگن جمعیت در سراسر کشور می تواند از تشدید بحران آبی جلوگیری کند.

محمدرضا فرزانه، کارشناس حوزه تغییرات اقلیمی و عضو هیات علمی پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار نیز مدیریت منابع آب شهر تهران را حیاتی دانست و گفت: با توجه به تغییرات اقلیمی، مشکلات آبی پایتخت تشدید شده و نیازمند تغییرات جدی در مدیریت و الگوی مصرف است. به گفته او، مدیریت منابع آب در دهه های اخیر دچار تحولی اساسی در سطح جهانی و ملی شده است؛ به گونه ای که پارادایم حاکم بر این حوزه از رویکرد سازه ای و عرضه محور به سمت رویکرد نهادی، حکمرانی محور و مشارکتی تغییر یافته است. در این پارادایم، آب نه صرفا به عنوان یک منبع حیات بلکه به عنوان بخشی از نظام اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی تلقی می شود که مدیریت آن نیازمند همکاری نهادها، ذی نفعان و سطوح مختلف تصمیم گیری است.

این گذار فکری زمینه ساز شکل گیری مفهوم مدیریت یکپارچه منابع آب در دل نظام تدبیر یا حکمرانی آب شده است؛ رویکردی که بر هماهنگی میان توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و پایداری محیط زیست در استفاده از منابع آبی تاکید دارد. تحقق نگرش جامع نگر در مدیریت منابع آب شهر تهران ضرورتی حیاتی برای بقا و تاب آوری این شهر در برابر بحران فزاینده آب به شمار می رود به ویژه که تغییر اقلیم افق روشنی از وضعیت آتی منابع آب در دسترس شهر تهران ارائه نمی کند و تصویرسازی شرایط محتمل دوره آتی بیانگر تشدید مشکلات آبی و تغییر در الگوهای بارندگی است.

در شرایط کنونی، بحران آب در تهران در بستر نهادی کژکارکرد و مبتنی بر بی توجهی به تحولات یادشده شکل گرفته است؛ چالش هایی همچون سرانه مصرف نامتناسب با شرایط اقلیمی و توسعه نامتوازن مشکلات جدی برای مدیریت منابع آب ایجاد کرده اند. در چنین شرایطی، اهمیت توجه ویژه به مدیریت یکپارچه منابع آب بیش از پیش احساس می شود؛ زیرا بدون در نظر گرفتن روابط متقابل میان نظام های حکمرانی آب، سیاست های کوتاه مدت نه تنها نمی توانند پایداری را تضمین کنند، بلکه تجربه تاریخی نشان داده است که این سیاست ها در نهایت به تشدید مشکلات مدیریت منابع آب منجر می شوند.

با این ملاحظه، مهم ترین اقدام کوتاه مدت، استفاده خردمندانه از منابع موجود است. از جمله این اقدامات می توان به کاهش تلفات آب در شبکه های توزیع شهری، ترمیم نشت ها و فرسودگی خطوط انتقال (به عبارتی کاهش آب به حساب نیامده ) و بهره گیری از منابع نامتعارف در دسترس مانند پساب ها و آب های خاکستری با رعایت ملاحظات زیست محیطی و برای مصارفی مانند آبیاری فضای سبز اشاره کرد. اجرای این اقدامات البته نیازمند بسترسازی نهادی و فنی مناسب است.

از سوی دیگر، نصب تجهیزات کاهنده مصرف در منازل و اماکن عمومی و اعمال محدودیت های موقت بر مصارف غیرضروری نیز از راهکارهای موثر کوتاه مدت به شمار می آیند. تصمیم گیری هدفمند درباره بخش های پرمصرف و بازنگری در الگوی تخصیص آب شهری نیز می تواند به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کند.

فرزانه تاکید کرد، از منظر نهادی و حکمرانی آب، راهکارهای کوتاه مدت شامل تقویت هماهنگی میان دستگاه های مرتبط، شفاف سازی داده های مربوط به منابع و مصارف آب، جلب مشارکت شهروندان در پایش مصرف و تصمیم سازی های محلی و استفاده از فناوری های نوین برای پایش هوشمند شبکه های توزیع آب است. این اقدامات می تواند نقشی موثر در تقویت اعتماد اجتماعی و افزایش همراهی مردم ایفا کند تا بتوان به اثربخشی برنامه های آموزش و فرهنگ سازی برای مصرف بهینه در میان بخش های مختلف مصرف کننده آب امیدوار شد. اقداماتی که به هیچ وجه ماهیت کوتاه مدت ندارند و لازم است به صورت پیوسته مورد توجه قرار گیرد.

اجرای هم زمان اقدامات در کوتاه مدت می تواند تا حدودی از شدت بحران بکاهد، اما باید توجه داشت که این راهکارها صرفا مُسکن موقتی هستند. در صورت تداوم رویکرد عرضه محور و سازه ای، نه تنها بحران فروکش نخواهد کرد، بلکه به دلیل تشدید فشار بر منابع طبیعی، وضعیت وخیم تر خواهد شد. بنابراین، شرط موفقیت این تدابیر آن است که به عنوان بخشی از یک برنامه ریزی میان مدت و بلندمدت مدیریت جامع نگر منابع آب در نظر گرفته شوند؛ برنامه ای که بر مبنای اصول پایداری، عدالت اجتماعی، کارآیی اقتصادی و حفاظت از محیط زیست طراحی شده باشد. به گفته فرزانه، انتقال پایتخت از منظر مدیریت منابع آب (نه سایر مباحثی که در این خصوص مطرح است) بیشتر یک راهکار مبتنی بر جابه جایی مشکل است تا راهکار حل مشکل.