تحولات اخیر در باکو و دیدار روز پنجشنبه الهام علی اف با نمایندگان 15 کشور عضو ناتو را باید فراتر از یک رویداد دیپلماتیک معمول ارزیابی کرد. این نشست، در امتداد روندی طولانی مدت از همکاری های نظامی و آموزشی آذربایجان با ناتو از سال 1994 تاکنون قابل تفسیر است، اما اکنون ابعاد سیاسی و امنیتی آشکارتری یافته است.

به گزارش شرق، بر اساس بیانیه رسمی ریاست جمهوری آذربایجان، گفت وگوها میان باکو و ناتو شامل توسعه منطقه ای، امنیت انرژی و نوسازی ارتش این کشور بوده است. در واقع، آذربایجان در تلاش است تا ضمن مدرن سازی ساختار دفاعی خود بر اساس استانداردهای ناتو، جایگاه خود را به عنوان بازیگری فعال در معادلات امنیتی خلیج فارس و قفقاز جنوبی تثبیت کند.

حضور نمایندگان کشورهای اروپایی و آمریکا در این نشست، نشان از عزم غرب برای تعمیق همکاری های نظامی و اطلاعاتی در حاشیه شمالی ایران دارد. ناتو، که طی سال های اخیر کوشیده است مرزهای نفوذ خود را از دریای سیاه تا دریای خزر گسترش دهد، اکنون آذربایجان را به عنوان یکی از حلقه های کلیدی در زنجیره امنیتی خود می بیند. این موضوع، معادلات توازن قدرت در منطقه را به شکل بنیادین تغییر می دهد و زمینه را برای بازتعریف روابط ژئوپلیتیکی فراهم می کند.

تحولات اخیر در قفقاز جنوبی نشان می دهد هدف اصلی آذربایجان و حامیان غربی آن، تثبیت کریدور موسوم به زنگزور یا مسیر ترامپ است؛ طرحی که در مردادماه با توافق میان الهام علی اف و نیکول پاشینیان در واشنگتن و با حضور ترامپ، رییس جمهور آمریکا به امضا رسید. این مسیر که قرار است نخجوان را از خاک ارمنستان به آذربایجان متصل کند، در ظاهر پروژه ای اقتصادی و ترانزیتی است، اما در عمل اهداف راهبردی وسیع تری را دنبال می کند.

اکنون با دیدار علی اف با اعضای ناتو، این پروژه از سطح یک مسیر تجاری فراتر رفته و به مرحله ای نزدیک به واقعیت به عنوان کریدور ناتو رسیده است؛ مسیری که می تواند پیوند لجستیکی و نظامی میان ترکیه و جمهوری آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان برقرار کند و عملا راهی زمینی برای حضور ناتو تا مرزهای ایران و قفقاز روسیه فراهم آورد.

چنین تحولی برای ایران و روسیه معنای روشنی دارد؛ محدود شدن عمق راهبردی دو کشور در شمال غرب و از دست رفتن آخرین اتصال زمینی ایران به ارمنستان. در صورت تحقق این مسیر، ایران از دسترسی مستقیم به قفقاز شمالی و حتی به بازار اوراسیا محروم خواهد شد. از سوی دیگر، باکو با پشتوانه ترکیه و حمایت آمریکا می تواند در چارچوب همکاری های نظامی ناتو، بر امنیت انرژی دریای خزر و مسیرهای انتقال گاز و نفت نیز اثر بگذارد؛ امری که تهدیدی مستقیم برای موازنه ژئو اقتصادی منطقه به شمار می رود.

در شرایطی که سیاست خارجی ایران عمدتا بر محور پرونده های بزرگ تری چون مذاکرات هسته ای، تنش با امریکا و اروپا، احتمال منازعه دوباره با اسراییل، تحولات خاورمیانه و معادلات دیگر متمرکز است، پرونده قفقاز جنوبی در حاشیه توجه قرار گرفته است. این در حالی است که روند تحولات در شمال غرب کشور به سرعت در حال تغییر است و هر گونه بی توجهی می تواند هزینه های بلندمدتی برای امنیت ملی ایران در پی داشته باشد.

واقعیت آن است که آذربایجان با بهره گیری از خلاء تمرکز ایران و روسیه بر قفقاز، در حال پیشبرد پروژه ای است که توازن ژئوپلیتیکی منطقه را به سود غرب تغییر می دهد. همکاری نظامی با ناتو، رزمایش های مشترک و حضور کارشناسان نظامی غربی در باکو، نشانه های روشنی از تلاش برای تبدیل قفقاز جنوبی به منطقه ای نیمه نظامی و تحت نظارت ائتلاف غربی است.

در چنین شرایطی، ضروری است که ایران با بازتعریف سیاست خود در قبال قفقاز، بر سه محور اصلی تمرکز کند؛ نخست، تقویت حضور سیاسی و امنیتی در ارمنستان و گسترش همکاری های اقتصادی با این کشور به عنوان تنها مسیر زمینی به شمال؛ دوم، فعال سازی دیپلماسی چندجانبه با روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی برای مهار گسترش نفوذ ناتو در منطقه؛ و سوم، اتخاذ موضعی بازدارنده در برابر هر گونه تغییر ژئوپلیتیکی که منافع ایران را تهدید کند. قفقاز دیگر حاشیه نیست؛ به نقطه تماس مستقیم رقابت های جهانی بدل شده است. هر تاخیر در تصمیم گیری، می تواند فرصتی برای تثبیت کریدور ناتو و محدودسازی استراتژیک ایران فراهم آورد.