فرارو- اریک لوب تحلیلگر ارشد مسائل ایران در بنیاد کارنگی برای صلح بین الملل

به نقل از بنیاد کارنگی برای صلح بین الملل، میان آوریل و مه 2025، ایران و ایالات متحده پنج دور گفت وگوهای هسته ای را پشت سر گذاشتند و قرار بود دور ششم در میانه ژوئن برگزار شود. اما تنها دو روز پیش از آغاز آن، اسراییل با حمایت عملیاتی آمریکا به زیرساخت های نظامی و هسته ای ایران حمله کرد. نه روز بعد، ایالات متحده به طور مستقیم وارد تقابل نظامی شد و تاسیسات فردو، اصفهان و نطنز را هدف قرار داد. تهران در پاسخ، با شلیک پهپادها و موشک ها به اهداف نظامی و غیرنظامی در اسراییل واکنش نشان داد. پس از آنکه ایران یک پایگاه آمریکا در قطر را با موشک هدف قرار داد، واشنگتن میان دو طرف آتش بس برقرار کرد.

در ایران، این حملات به شهادت گروهی از دانشمندان هسته ای و فرماندهان ارشد نظامی انجامید و تلفات انسانی نیز برجای گذاشت. در اسراییل نیز شلیک موشک ها و پهپادهای ایرانی به کشته و زخمی شدن شمار قابل توجهی از افراد منجر شد. این مقاله در پی آن است که توضیح دهد چگونه و چرا در شرایطی که مذاکرات هسته ای در جریان بود، دو طرف به تقابل نظامی مستقیم کشیده شدند. استدلال اصلی بر چهار عامل متمرکز است: چرخه اجبار و تقابل، اختلاف در الگوی مذاکرات، حداکثری گرایی آمریکا در موضوع غنی سازی و نقش اسراییل و کنگره آمریکا در تحمیل فشار و تغییر مسیر مذاکرات.

چرخه تقابل میان اجبار آمریکا و پاسخ های مقابله جویانه ایران، نخستین عامل در تضعیف روند مذاکرات بود و فضای بی اعتمادی را تشدید کرد. اجبار آمریکا شامل تشدید تحریم ها و تهدیدهای مستقیم به اقدام نظامی می شد. ترامپ در نخستین هفته های دور دوم ریاست جمهوری خود به مشاوران نظامی اجازه داد در صورت تلاش تهران برای ترور او، ایران را هدف قرار دهند. او کارزار فشار حداکثری را احیا کرد و در نامه ای به آیت الله خامنه ای، رهبر ایران مهلت 60 روزه برای دستیابی به توافق تعیین نمود.

تهران در ابتدا مذاکره مستقیم را رد و تهدید به اقدام نظامی کرد. این واکنش موجب شد واشنگتن بر شدت تحریم ها بیفزاید و سطح تهدیدها را افزایش دهد. این فشار دو پیامد متضاد ایجاد کرد: از یک سو تنش ها را تشدید کرد و از سوی دیگر تهران را به دلیل نگرانی از تهدید بقای نظام به سمت مذاکره سوق داد.

با وجود آغاز گفت وگوها، سطح تنش ها در اوایل آوریل بار دیگر اوج گرفت. ترامپ اعلام کرد اگر برنامه هسته ای ایران برچیده نشود، اسراییل حمله خواهد کرد. تهران نیز بازرسان آژانس را اخراج و تهدید کرد که برنامه هسته ای را گسترش خواهد داد. در دور دوم مذاکرات در رم، آمریکا پیشنهادهای اقتصادی ایران را رد کرد و در دور سوم در مسقط بار دیگر بر ضرب الاجل 60 روزه تأکید نمود. ایران این ضرب الاجل را غیرواقعی دانست و آمریکا در واکنش، تحریم ها را تشدید کرد.

در دور چهارم، ایران مذاکرات را به تعویق انداخت و سطح شعارهای تقابلی و تهدیدهای نظامی افزایش یافت. در همین مرحله، ترامپ اعلام کرد که نام خلیج فارس را به خلیج عربی تغییر خواهد داد و حساسیت های ملی در ایران را به شدت تحریک کرد. با وجود ادامه گفت وگوها در دور پنجم، سیاست اجبار آمریکا همچنان تداوم یافت. واشنگتن تحریم ها را به گونه ای موقت تعلیق کرد اما بلافاصله تحریم های ثانویه جدیدی اعمال نمود که موجب شد تهران پیشنهاد توافق را رد کند.

در آستانه دور ششم، تهدیدهای آمریکا و آماده سازی های نظامی دو طرف افزایش یافت. سرانجام در 13 ژوئن، اسراییل حمله را آغاز کرد و جنگی دوازده روزه شکل گرفت. ایران بر این باور قرار گرفت که آمریکا مذاکرات را به عنوان پوششی برای فراهم سازی حملات اسراییل مورد استفاده قرار داده است و این امر سطح بی اعتمادی را به شدت افزایش داد. در نهایت، آمریکا به طور مستقیم وارد حملات نظامی شد. پس از آن، آتش بس برقرار شد اما سیاست اجبار آمریکا همچنان ادامه یافت.

عامل دوم، اختلاف در مدل مذاکرات بود و روند گفت وگو را شکننده کرد. واشنگتن خواهان مذاکرات مستقیم و دستیابی به یک توافق جامع بود؛ در حالی که تهران بر مذاکرات غیرمستقیم، تدریجی و مرحله ای پافشاری می کرد. این گفت وگوها عمدتاً با میانجی گری عمان پیش می رفت و تماس های مستقیم در سطحی محدود باقی می ماند.

هدف آمریکا دستیابی به توافقی فراتر از برجام بود؛ توافقی که شامل غنی سازی صفر، برچیدن کامل برنامه هسته ای و توقف حمایت ایران از نیروهای منطقه ای در برابر رفع تحریم ها می شد. در مقابل، تهران طرحی سه مرحله ای ارائه داد که شامل کاهش تدریجی غنی سازی، بازگرداندن بازرسان و انتقال کنترل شده ذخایر هسته ای می شد. این طرح بر رفع مرحله ای تحریم ها و ارائه تضمین های حقوقی تأکید می کرد.

تهران اعلام کرد اگر سیاست فشار حداکثری از سوی آمریکا پایان یابد، آماده کاهش تنش های منطقه ای و حتی انحلال گروه های نیابتی خواهد بود. اما اصرار واشنگتن بر توافقی جامع و یک مرحله ای از ابتدا روند را دشوار و پرتنش کرد. این اختلاف در انتظارات و شکل مذاکرات، مسیر گفت وگو را شکننده و احتمال شکست آن را افزایش داد.

عامل سوم، رویکرد حداکثری آمریکا در موضوع غنی سازی بود و روند مذاکرات را تحت فشار قرار داد. واشنگتن در هر پنج دور گفت وگو بر اصل غنی سازی صفر تأکید کرد. ایران این مطالبه را ناقض حق حاکمیتی خود به عنوان عضو ان پی تی دانست و آن را غیرقابل قبول ارزیابی کرد. در مقابل، تهران بر حفظ حداقل سطح غنی سازی صلح آمیز و انتقال مرحله ای ذخایر هسته ای در پایان فرایند توافق تأکید می کرد.

در دور چهارم مذاکرات، ایران پیشنهاد تشکیل یک کنسرسیوم مشترک غنی سازی با مشارکت کشورهای عربی و سرمایه گذاری آمریکا را ارائه داد و آن را راهکاری برای شفافیت و مدیریت مشترک معرفی کرد. اما واشنگتن این پیشنهاد را رد کرد و بر موضع حداکثری خود پافشاری نمود. در آستانه دور ششم، آمریکا برای مدتی کوتاه اجازه غنی سازی محدود را پیشنهاد داد، اما به سرعت به موضع اولیه مبنی بر غنی سازی صفر بازگشت. این تغییر ناگهانی موجب تردید و بی اعتمادی شدید در تهران شد و به عنوان مانع نهایی در مسیر پیشبرد مذاکرات عمل کرد.

عامل چهارم، نقش اسراییل و فشارهای کنگره آمریکا بود و روند مذاکرات را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار داد. نتانیاهو توانست ترامپ را متقاعد کند که اعلام کند اسراییل در صورت عدم توقف کامل برنامه هسته ای ایران، حمله خواهد کرد. جمهوری خواهان کنگره نیز اعلام کردند تصویب هر توافقی مشروط به پایان کامل غنی سازی و برچیدن برنامه موشکی و نیروهای نیابتی ایران خواهد بود و این شرط گذاری ها فضای مذاکره را سخت تر کرد.

در نهایت، دو روز پیش از دور ششم گفت وگوها، اسراییل به تاسیسات ایران حمله کرد و روند مذاکرات را مختل کرد. هدف قرار دادن چهره های کلیدی مانند علی شمخانی نشان داد که هدف اصلی از این حمله، توقف پیشرفت مذاکرات بود و این پیام را آشکار ساخت که اسراییل توافق احتمالی را تهدیدی علیه امنیت خود می دانست. پس از جنگ، ایران همکاری با آژانس را تعلیق کرد و این اقدام احتمال خروج از ان پی تی و حرکت به سوی گزینه تسلیحاتی را افزایش داد.

با وجود درگیری نظامی، دو طرف کانال های دیپلماتیک را به طور کامل مسدود نکردند و امکان بازگشت به مذاکرات را حفظ کردند. اما برای ازسرگیری مؤثر گفت وگوها، باید هر چهار عامل چالش زا اصلاح شود: شکستن چرخه اجبار و تقابل، توافق بر سر مدل مذاکرات، تعدیل حداکثری گرایی آمریکا در موضوع غنی سازی و مدیریت نقش اسراییل و کنگره. این اصلاحات برای دستیابی به توافقی پایدار و جلوگیری از بازگشت به تنش و جنگ ضروری خواهد بود.