محمد صالح زاده، پژوهشگر مسائل شهری، در یادداشتی در روزنامه شرق نوشت:

هشتم نوامبر 1949 نقطه عطفی در تاریخ برنامه ریزی شهری بود. در این روز، پروفسور کارلوس ماریا دلاپائولرا، استاد فقید دانشگاه بوینوس آیرس آرژانتین، هم زمان با افتتاح انستیتو مطالعات مسائل شهرسازی آن دانشگاه، روز جهانی شهرسازی (World Town Planning Day) را بنیان نهاد. این ابتکار که در ایران میان دانشجویان رشته شهرسازی به روز جهانی شهرساز شهرت یافته، با هدفی روشن طراحی شد: ترویج و تعمیق علاقه به مباحث شهرسازی میان عموم مردم و متخصصان، در سطوح محلی، ملی و بین المللی.

این روز، بیش از یک مناسبت نمادین، فرصتی طلایی برای بازنگری نقش حیاتی برنامه ریزی شهری در ساخت جوامع پویا، سرزنده و پایدار است. به همین بهانه با نگاهی اجمالی در این یادداشت با واکاوی تاریخچه، ساختار آموزشی و ماهیت تحریف شده رشته شهرسازی در ایران، ضرورت تحول پارادایمی از رویکرد مهندسی-کالبدی به برنامه ریزی چندبعدی را مورد تأکید قرار می دهیم. بررسی و واکاوی پیرامون ماهیت و چگونگی برنامه ریزی در ایران -که با عناوین گوناگونی همچون شهرسازی، برنامه ریزی شهری و منطقه ای، آمایش سرزمین، عمران منطقه ای، برنامه ریزی کالبدی و نظایر آن مطرح می شود- یکی از پرسش های بنیادین و محوری است که به کشف ماهیت حقیقی این فعالیت فنی-تخصصی و رشته دانشگاهی می پردازد.

شهرسازی، که در واقع معادل برنامه ریزی شهری (Urban Planning) در کشورهای غربی است، در دانشگاه های ایران ذیل رشته های مهندسی دسته بندی شده و هم ردیف شاخه هایی چون مهندسی عمران، مکانیک، کامپیوتر و سایر گرایش های فنی و مهندسی نظام آموزش عالی کشور قرار گرفته است. آن طور که مشخص است، این رشته بر پایه اصول علمی و فنی استوار است.

دانشجویان مقطع کارشناسی شهرسازی در نظام آموزشی کشور، از میان داوطلبان گروه آزمایشی ریاضی و فیزیک کنکور سراسری گزینش می شوند که این امر بر ماهیت مهندسی و ریاضی محور آن تأکید دارد. با این حال نکته جالب اینجاست که در دفترچه های انتخاب رشته کنکور کارشناسی سازمان سنجش آموزش کشور، رشته شهرسازی ذیل گروه آزمایشی هنر نیز طبقه بندی شده است. این طبقه بندی احتمالا ناشی از تلقی رایج شهرسازی به عنوان گسترش معماری در مقیاس کلان شهری است که در نتیجه، آن را دارای ماهیتی هنری -مشابه رشته معماری- می پندارد.

در عمل نیز، گروه های آموزشی شهرسازی در دانشگاه های سراسر کشور عمدتا در چارچوب دانشکده های هنر و معماری مستقر هستند؛ از جمله دانشکده هنر و معماری دانشگاه تهران، دانشگاه گیلان، دانشگاه اصفهان و پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران. این ساختار سازمانی، علی رغم پایه فنی و مهندسی این رشته، بر جنبه های هنری و طراحی محور آن تأکید بیشتری دارد. در اواخر دهه 1360 خورشیدی، رشته شهرسازی برای نخستین بار در مقطع دکتری وارد نظام آموزش عالی ایران شد. صاحب نظران این حوزه، پیدایش چنین رشته ای در سطح دکتری را نتیجه شتاب چشمگیر شهرنشینی در کشور می دانند؛ پدیده ای که ایران را به یکی از بالاترین نرخ های شهرنشینی در جهان تبدیل کرد.

با این حال، ریشه های این رشته به پیش تر بازمی گردد. گروه آموزشی شهرسازی دانشگاه تهران در سال 1344 با پیشنهاد دانشکده هنرهای زیبا تأسیس شد. سپس در سال 1347، دوره عالی شهرسازی ویژه فارغ التحصیلان معماری آغاز به کار کرد. این دوره دوساله دکتری تخصصی شهرسازی، با شرط تدوین رساله، مدرک دکتری شهرسازی از دانشگاه تهران را به شرکت کنندگان اعطا می کرد. اما دیری نپایید تا این دوره تعطیل شود و جای خود را در دانشگاه تهران به دوره کارشناسی ارشد ناپیوسته شهرسازی دهد. رشته شهرسازی از سال 1384 خورشیدی، با افزودن پسوند مهندسی و تحت عنوان مهندسی شهرسازی ، به طور رسمی در فهرست رشته های دانشگاهی در مقطع چهارساله کارشناسی جای گرفت. به عقیده برخی از صاحب نظران، این نام گذاری نه تصادفی، بلکه برآمده از گفتمان مسلط معماری و مهندسی عمران (یا به تعبیر رایج، همان راه و ساختمان) در فضای آکادمیک و حرفه ای کشور بود. این گفتمان، شهر را عمدتا به عنوان یک کالبد فیزیکیِ پیچیده و گسترده می نگریست و تحلیل آن را به مقیاس های مختلف کالبدی -از تک بنا تا مجموعه های ساختمانی و در نهایت شبکه های شهری- فرومی کاست؛ مقیاس هایی که حوزه نفوذ و صلاحیت حرفه ای معماران و مهندسان عمران را تعریف می کرد.

از منظر محتوایی و ساختار برنامه درسی، رشته شهرسازی در مقطع کارشناسی در دانشگاه های ایران، مجموعه ای ناهمگون و پراکنده از مباحث گوناگون به نظر می رسد. در طول چهار سال تحصیل در این رشته که هدف آن تربیت متخصصانی همچون برنامه ریزان شهری و روستایی، نظریه پردازان برنامه ریزی و طراحان جامع نگر است، طیف وسیعی از دروس ارائه می شود؛ از مبانی معماری و روان شناسی رنگ ها گرفته تا شیوه های بیان تصویری، حتی دو واحد درسی عکاسی و گرافیک، جامعه شناسی، تاریخ ایران و جهان، نقشه برداری، ریاضیات و آمار، اقتصاد خرد و کلان، جغرافیا، تأسیسات و زیرساخت های شهری، مسکن و مدیریت شهری. این پیچیدگی و آشفتگی در چارت درسی کارشناسی شهرسازی، خود را در دام چرخه ای از فقدان برنامه ریزی اصولی گرفتار کرده است. با این تفاسیر، بعید به نظر می رسد که فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی در این رشته بتوانند بلافاصله پس از اتمام تحصیل، از عهده تهیه یک برنامه جامع برای یک سکونتگاه شهری یا روستایی برآیند.

این نقصان ساختاری را باید در برابر سابقه نزدیک به 80ساله سازمان برنامه ریزی در کشور و همچنین چندین دهه فعالیت وزارت مسکن، راه و شهرسازی و همچنین نقش نظارتی و قانونی شورای عالی شهرسازی و معماری قرار داد. با این تفاسیر آیا مفهوم برنامه ریزی -که در زبان فارسی اغلب با شهرسازی هم معنا تلقی می شود- اساسا یک رشته دانشگاهی میان رشته ای محسوب می شود یا رشته ای هنری خلاقانه یا شاخه ای از علوم مهندسی؟ هرچه باشد، ماهیت اصلی آن در این ساختار آموزشی ناپدید یا به حاشیه رانده شده است؛ به گونه ای که امروزه، فقدان درک عمیق از برنامه ریزی و تفسیر صحیح آن در میان دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی کاملا مشهود است.

پیش از هرچیز باید بدانیم که برنامه ریزی و طراحی شهری در کشورهای غربی و توسعه یافته امروزی، از سازوکاری متفاوت زاده شده اند. در غرب ازجمله انگلستان که از پیشگامان عرصه برنامه ریزی شهری محسوب می شود، برنامه ریزی در پاسخ به مسائل و مشکلات ناشی از صنعتی شدن پدیدار شد؛ معضلاتی همچون اسکان کارگران در نزدیکی محل کار، مسائل بهداشت و سلامت همگانی و تأمین نیازهای عمومی مانند خیابان ها، مسکن و…. پس از آن، با ظهور کالاهای عمومی و سازوکار متفاوت بازار، تخصیص کالاهای خصوصی و ارز اضافی تولیدشده، ضرورت مدیریت فضا به شیوه ای نوین احساس شد و در چنین شرایطی بود که برنامه ریزی شهری در غرب، به عنوان سازوکاری مکمل بازار، پدیدار شد. شاید بتوان برخی کالاهای وارداتی را بدون دشواری خاصی به کشور وارد کرد و از این رهگذر به سودهای حاصل از بازار آن دست یافت، اما در واردات رشته های دانشگاهی، مسیر به هیچ وجه ساده نخواهد بود؛ زیرا ساده انگاری بیش ازحد در این نوع واردات، بی تردید تبعاتی سنگین به همراه خواهد داشت و مسیر را به سوی فاجعه ای هدایت خواهد کرد.

در این چارچوب مفهومی، شهرسازی که معادل فارسی برنامه ریزی شهری بود، فقط به مثابه نوعی ساخت وساز در مقیاس بزرگ بازتعریف شد؛ تحریف معنایی که برنامه ریزی را از ماهیت چندبُعدی خود (شامل ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی) تهی کرده و آن را به ابزاری برای گسترش کالبد فیزیکی شهر تقلیل داد. پیگیری این خط فکری، مستقیما به واژه شهرسازی می رسد؛ واژه ای که دلالت ضمنی بر ساخت پذیری شهر دارد و فرصت تازه ای برای مهندسان فراهم می آورد تا این موجود چندلایه و در عین حال پویا را در مقیاس های کلان بسازند .

در واقع، با یک عملیات معناسازی روبه رو هستیم که پیچیدگی های چندوجهی شهر -از مناسبات قدرت و سرمایه تا هویت های فرهنگی و تعاملات اجتماعی- را به فیزیک محض و کالبد مادی آن فرومی کاهد و به این ترتیب، گفتمان مهندسی را بر کل حوزه دانش برنامه ریزی (بخوانیم شهرسازی ) مسلط می کند. در نهایت، تا زمانی که گفتمان مهندسی-کالبدی بر برنامه ریزی شهری مسلط بماند و ماهیت میان رشته ای آن نادیده گرفته شود، تحقق جوامع پایدار و پویا دور از دسترس خواهد ماند. تحول پارادایمی به سوی برنامه ریزی حقیقی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.