دو سوم بیمارانی که مشکلات روانپزشکی دارند، از خدمات نظام سلامت برای درمان استفاده نمی‎کنند. براساس پیمایش ملی سلامت روان که در سال 1400 انجام شده است، شیوع اختلالات روانپزشکی در ایران حدود 25 درصد برآورد شده است. به عبارتی از هر چهار نفر، یک نفر به یکی از اختلالات روانپزشکی مبتلاست.

به گزارش ایران، این آمار به نسبت پیمایشی که 10 سال پیش از آن (1390) انجام شده بود، نشان دهنده شیوع نسبتاً بالای این اختلالات در کشور است. در سال 1400 حدود 10 درصد از بازه سنی 15 تا 64 سال مورد پیمایش، به طور همزمان به بیش از یک اختلال روانپزشکی مبتلا بودند. با این اوصاف باید نسبت به استفاده از خدمات درمانی سلامت روان در جامعه انگ‎زدایی شود. البته طی چند سال گذشته اقداماتی انجام شده، اما کافی نیست. به گفته متخصصان، تقریباً از هر سه نفر بیمار با مشکلات روانپزشکی، یک نفر از خدمات درمانی استفاده می‎کند.

پیمایش ملی سلامت روان با روش‎ها و ابزار مشابه در سال‎های1390 و 1400 در کشور انجام شده است. یعنی 10 سال میان هر دو مطالعه فاصله داریم به همین دلیل تفاوت های این دو پیمایش کاملاً قابل اتکاست.

آفرین رحیمی موقر، رییس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس کمیته تخصصی وابستگی به مواد سازمان جهانی بهداشت با اشاره به این موضوع می‎گوید: براساس داده های کشوری، تقریباً از هر سه نفر بیمار با مشکلات روانپزشکی، یک نفر از خدمات نظام بهداشتی درمانی برای درمان مشکلاتش بهره می‎برد و دو سوم استفاده نمی‎کنند. یکی از اهداف مطالعه ما این بود که بدانیم چه موانعی وجود دارد که باعث می‎شود افرادی که احساس نیاز به استفاده از خدمات روانپزشکی دارند در نهایت این بهره مندی حاصل نمی‎شود. حالا این بخش را کنار40 درصد از افرادی بگذارید که بیمار هستند و حتی خودشان هم احساس نیاز به استفاده از خدمات روانپزشکی ندارند.

رحیمی موقر با اشاره به کوچک پنداری علائم بیماری های مربوط به روان از طرف مردم توضیح می‎دهد: درصد قابل توجهی از افرادی که مشکلات روانپزشکی دارند، برای دریافت خدمات مراجعه نمی‎کنند. برخی براساس باورهای نگرشی خود یا خانواده، تصمیم می‎گیرند پیش روانپزشک بروند یا نه. حتی گاهی خانواده‎ها جلوی رفتن فرد را می‎گیرند و می‎گویند: حالت‎های تو تنبلی است، نه افسردگی و بیمار نیستی.

این عدم همکاری فرد دارای اختلال، بیشتر مواقع به این شکل تلقی می‎شود. فردی که دچار اختلال روانپزشکی است، بر این باور است که مسأله مهمی نیست و خودش می‎تواند مشکلش را حل کند. این حالت را کوچک پنداری علائم روانپزشکی می‎گویند. برخلاف علائم جسمی که افراد با مراجعه به پزشک به دنبال راه درمان هستند، در حیطه روانپزشکی این طور نیست. یعنی فرد اصلاً نشانه ها را تشخیص نمی‎دهد. فرد تشخیص نمی‎دهد اگر غمگین است، پس مشکل دارد و می‎تواند از فردی که تخصص دارد کمک بگیرد و علت غمگین بودنش را جویا شود و به دنبال راه‎های درمانی برود.

برخی هم بر این باور هستند، آنقدر مشکلاتشان عمیق و پیچیده است که راه حلی برای آن وجود ندارد. رییس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در این‎باره می‎گوید: این افراد اغلب نمی‎توانند مشکلاتشان را تشخیص بدهند که حالت‎هایشان نوعی بیماری ا‎ست. فرد بر این باور است که این علائم هیچ ارتباطی به سلامتش ندارد و بخشی از مشکلات زندگی محسوب می‎شود. به عنوان مثال، محیط کاری اش دردسرساز است، بدهی دارد، از زندگی خانوادگی اش رضایت کافی ندارد. این موارد می تواند عاملی برای ایجاد بیماری باشد. اما خود بیماری چیز دیگری است که همراه با همه مشکلات می‎تواند وجود داشته باشد. متأسفانه نکته مهم این است که 85 درصد افراد این نگرش را برای استفاده از خدمات روانپزشکی دارند.

به گفته او، گاهی افراد فکر می‎کنند اگر به پزشک مراجعه کنند، دارو تجویز می‎کند و این داروها وابستگی می‎آورد. تمام این باورها نادرست است، چون بیشتر داروهای روانپزشکی اعتیادآور نیستند و کلاً خاصیت اعتیادآوری ندارند. بنابراین آموزش هایی که در جامعه طراحی و ارائه می‎شود، اهمیت بسیاری در ایجاد آگاهی جامعه از مباحث روانشناسی دارند. این آگاهی‎ها باید در خصوص علائم بیماری ها و اختلالات روانپزشکی باشد. اینکه با مشاهده چه علائمی افراد احساس خطر کنند و به پزشک متخصص برای دریافت درمان لازم مراجعه کنند.

رحیمی موقر با اشاره به پیمایش ملی سلامت روان درباره دو عاملی که باعث افزایش اختلالات روانپزشکی می‎شود، می‎گوید: شایع‎ترین اختلالات میان مردم، اختلالات خلقی است. میان اختلالات خلقی هم شایع‎ترین اختلال مربوط به افسردگی است. به زبان ساده، افسردگی شایع ترین بیماری روانپزشکی کشور محسوب می‎شود. آمار جهانی افسردگی حدود 7 درصد است، اما در کشور ما تقریباً حدود 13 درصد جامعه به افسردگی مبتلا هستند و این آمار به نسبت آمار جهانی در سطح بالایی قرار گرفته است.

عمده تغییر شیوع اختلال روانپزشکی در مردان طی یک دهه گذشته که افزایشی هم بوده، مربوط به اختلالات افسردگی است. ممکن است این روند افزایشی به دلیل بار بیشتری از مشکلات زندگی باشد که بیشتر مردان به دوش می‎کشند. البته اثبات این موضوع به مطالعات جداگانه نیاز دارد. دلیل دیگر این روند افزایشی، مصرف الکل یا به زبان ساده اعتیاد به الکل است.

رییس مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره نقش دانشگاه در افزایش سواد سلامت مردم می‎گوید: طی دو دهه گذشته در مجموعه برنامه های وزارت بهداشت این مسأله پررنگ دیده شده است. یکی از دستاوردهای مهم کشور در برنامه نظام بهداشت درمانی اولیه، یعنی از راه اندازی خانه بهداشت در روستاها و شهرها گرفته تا سطوح بالاتر، ارائه خدمت سلامت روان و امکان تشخیص و درمان بموقع بوده است.

یکی از مهم ترین دلایل افزایش استفاده از خدمات روانپزشکی مربوط به همین موضوع است، یعنی ارائه خدمات سلامت روان در خانه های بهداشت. اما همچنان جای کار بسیاری دارد. البته درک نکردن اختلالات روانی در جامعه و میان مردم، منحصر به کشور ما نیست، بلکه موضوعی جهانی است و با تلاش جهانی هم در حال گسترش است. مثلاً بخش سلامت روان سازمان جهانی بهداشت در راستای ارتقای سلامت روان جامعه، روز و هفته سلامت روان تعریف کرده و برنامه های مفصلی برای آن تدارک دیده است. در کشور ما هم برنامه های متعددی برای بحث سلامت روان انجام می‎شود که توضیح آن با وزارت بهداشت است.

ارزیابی سلامت روان جامعه و شناخت وضعیت شیوع اختلالات روانپزشکی در سطح کشور، از جمله اطلاعات بنیادین و ضروری برای تدوین سیاست‎های سلامت، برنامه ریزی‎های کلان و همچنین سنجش اثربخشی مداخلات پیشین به شمار می‎رود. طبق اسناد بالادستی و دائمی، وزارت بهداشت متولی سلامت جسمی و روانی جامعه است.

محمدرضا شالبافان، سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز با بیان این موضوع می‎گوید: سلامت اجتماعی براساس همان اسناد بالادستی به نهادهای مختلفی سپرده شده و در این مورد ما معتقد هستیم، سلامت اجتماعی جدای از سلامت جسمی و روانی نیست. تفکیک این گروه‎ها اگر منجر به هم افزایی شود، اتفاق خوبی است اما اگر باعث تداخل عملکرد شود، خروجی آن در راستای بهبود عملکرد اجتماعی نخواهد بود.

در حال حاضر برنامه‎ های مختلفی برای این هم‎افزایی وجود دارد. از جمله شکل گیری کارگروه سلامت روانی و اجتماعی در ساختار شورای عالی سلامت و امنیت غذایی. اولین جلسه هم بعد از بحران جنگ تحمیلی 12روزه اخیر به ریاست معاون بهداشت وزیر بهداشت تشکیل شد و نهادهای مختلف، نمایندگان‎شان را معرفی کردند. حدود 20 نهاد مختلف و همچنین انجمن‎های علمی که در بحث سلامت اجتماعی جامعه مؤثر هستند و اقداماتشان منجر به بهبود سلامت روانی اجتماعی یا سوء اقدامات آن ها باعث آسیب می شود در این کارگروه دعوت شدند. البته درباره موضوعات خاص هم به شکل مجزا جلسات متعددی با سایر نهادها داشتیم.

از نظر تقسیمات وزارت بهداشت، موضوع تخت‎های بیمارستانی زیر مجموعه معاونت درمان است. اما این موضوع در بخش مدیریت مشکلات سلامت روان تأثیر دارد.

شالبافان در مورد کمبود تخت‎های بیمارستانی در بحث سلامت روان توضیح می‎دهد: بخش ما نظرات کارشناسی را به همکاران ارائه می‎کند. براساس آخرین آماری که دریافت کردیم، حدود 11 هزار تخت بیمارستانی در حوزه روانپزشکی داریم اما این تعداد به نسبت سایر کشورهای توسعه یافته به وضوح کم است و براساس بعد جمعیتی ایران، باید چندین هزار تخت روانپزشکی به حوزه درمان اضافه شود.

او با اشاره به رویکرد دنیا برای افزایش تخت‎های روانپزشکی می‎گوید: از سال‎ها پیش رویکردی شکل گرفته که اگر می‎خواهند تخت‎های روانپزشکی را افزایش دهند، این اقدام نه در بیمارستان‎های روانپزشکی بلکه در بیمارستان‎های عمومی انجام شود. دلایل مختلفی هم پشت این ماجراست. معمولاً مشکلات روانپزشکی در ابعاد جسمی هم اثرگذار است و باید مشاوره های مختلف برای بیمار انجام شود. حتی برعکس این موضوع هم امکان دارد، گاهی نیاز می‎شود روانپزشکان در بخش‎های مختلف بیمارستانی به مشکلات روانی بیماران توجه کنند.

سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با اشاره به راهکارهای دیگری که در این حوزه وجود دارد، می‎گوید: راهکار دیگر، تأسیس مراکز سراج است. مراکز سلامت روانی و اجتماعی یا همان سراج براساس شواهد موجود، می‎توانند نیاز به تخت‎های روانپزشکی را در جمعیت عمومی تا حدی کاهش دهند. البته این کاهش بسیار ارزشمند است، چون تقریباً بیش از دو برابر سایر مکان‎هایی که چنین مراکز فعالی ندارند، اثرگذاری خود را ثابت کرده اند.

با وجود اینکه تأسیس تخت در چنین شرایطی هزینه و زمان بسیاری صرف می‎کند، تأسیس مراکز سراج در اولویت وزارت بهداشت قرار دارد و اگر با هم‎افزایی به اولویت سایر نهادها تبدیل شود، می‎تواند باعث رفع نیازها به شکل میان مدت شود. در حال حاضر 102 مرکز سراج در 30 استان کشور ایجاد شده است و امیدواریم بتوانیم در برنامه یک تا دوساله این تعداد را به 300 مرکز برسانیم.

او درباره سند ملی سلامت روان هم توضیح می‎دهد: این سند از طریق کارگروه سلامت روانی و اجتماعی ساغ از طرف دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت تدوین و ارسال شده است. اما نظراتی روی این سند آمده و از تدوین کنندگان خواسته شده که اعمال کنند. به زودی بازبینی می‎شود و برای تصویب، تقدیم شورای عالی سلامت و امنیت غذایی کشور خواهد شد.