فرارو- سی. راجا موهان، ستون نویس مجلهٔ فارن پالیسی و عضو پیشین شورای مشورتی امنیت ملی هند

به نقل از نشریه فارن پالیسی، اگر جغرافیا را تعیین کنندهٔ سرنوشت بدانیم، هیچ نقطه ای به اندازهٔ مرزهای شمال غربی شبه قاره این واقعیت را با چنین استمرار و شدتی نشان نداده است. از زمان تقسیم هند بریتانیایی در سال 1947، روابط منطقه ای در دو الگوی ثابت شکل گرفته است: خصومت پایدار میان افغانستان و پاکستان و گرمی روابط میان افغانستان و هند.

این الگو، فارغ از آنکه چه کسی در کابل قدرت را در دست داشته است همواره تکرار شده است. پاکستان برای شکستن این چرخه تاریخی، طالبان را پرورش داد تا کابل را به مدار نفوذ خود بازگرداند، اما امروز همان طالبان به دشمن جدید اسلام آباد تبدیل شده اند و برای ایجاد موازنه، آشکارا به سوی هند گرایش یافته اند.

درگیری های مرزی اخیر میان دو کشور در ماه اکتبر نیز کاملاً با ریتم تاریخی این خصومت ساختاری سازگار بوده است. تناقض وضعیت کنونی روشن است: پاکستانی که زمانی طالبان را بر سر کار آورد، اکنون خود ناچار است از طریق میانجی گری با آنان وارد گفت وگو شود. اسلام آباد که طالبان را ابزاری برای عمق راهبردی خود می دانست، حالا با شورش های مرزی، حملات متقابل و بحران اعتماد روبه رو شده است.

در میانهٔ این تنش ها، امیرخان متقی، وزیر خارجهٔ دولت طالبان، در ماه اکتبر سفری یک هفته ای به هند انجام داد و بر تمایل کابل برای گسترش روابط با دهلی نو تأکید کرد. هند که زمانی طالبان را تهدیدی بنیادین و دارایی راهبردی پاکستان می خواند، این بار نتوانست خرسندی خود را پنهان کند. تنها چند روز پس از این سفر، دهلی نو نمایندگی فنی خود در کابل را به سطح سفارت کامل ارتقا داد و به یکی از نخستین کشورهایی تبدیل شد که روابط خود با افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان را عادی کرد. این تحول تازه نه نتیجهٔ یک تلاش دیپلماتیک گسترده، بلکه محصول منطق تاریخ و جغرافیا در شبه قاره است. همسویی طبیعی میان کابل و دهلی نو بار دیگر احیا شده است، با این تفاوت که بازیگران آن تغییر کرده اند.

پویایی مثلثی میان افغانستان، پاکستان و هند، قدمتی به درازای عمر خود پاکستان دارد و هنوز نیز جهت تحولات ژئوپلیتیکی منطقه را تعیین می کند. از نخستین روزهای استقلال پاکستان در سال 1947 تاکنون، هر رژیم افغان فارغ از ایدئولوژی سیاسی یا مذهبی اش دیر یا زود با اسلام آباد وارد تنش شده است.

در مرکز این شکاف تاریخی، خط دیورند قرار دارد؛ توافق نامهٔ مرزی ای که در سال 1893 میان هند بریتانیایی و عبدالرحمن خان، امیر افغانستان امضا شد و از میان سرزمین های پشتون و بلوچ عبور کرد. هنگامی که پاکستان تازه تأسیس این مرز استعماری را به ارث برد، افغانستان تنها کشوری بود که به عضویت پاکستان در سازمان ملل رأی منفی داد، زیرا از به رسمیت شناختن دیورند به عنوان مرز رسمی خودداری کرد.

پذیرش مرزی که امپراتوری بریتانیا ترسیم کرده بود، برای افغان ها یک مسئله بود؛ اما پذیرفتن همان مرز از سوی کشوری که کابل آن را بازماندهٔ راج بریتانیا می دانست، مسئله ای کاملاً متفاوت به شمار می رفت. از همین رو، دولت های پیاپی افغانستان بارها با ایدهٔ تشکیل کشوری به نام پشتونستان بازی کردند؛ دولتی فرضی که پشتون های دو سوی مرز را در قالب یک واحد ملی متحد می کرد ؛رؤیایی که برای اسلام آباد کابوسی دائمی باقی ماند.برای پاکستان، مسئلهٔ مرزی با افغانستان صرفاً یک اختلاف جغرافیایی نبود، بلکه تهدیدی وجودی تلقی می شد. ترس از گرفتار شدن در وضعیت دو جبهه ای در برابر هند در شرق و افغانستان در غرب نگرانی ای عمیق در نهادهای امنیتی این کشور ایجاد کرد.

ارتش پاکستان در دهه های نخست پس از استقلال، ایدهٔ ژئوپلیتیکی عمق استراتژیک را از دوران راج بریتانیا به ارث برد و بر آن اساس تلاش کرد افغانستان را به دولتی حائل و دوست تبدیل کند. همانند استعمارگران پیشین، اسلام آباد نیز می خواست در غرب خود حکومتی مطیع و وابسته داشته باشد. از دههٔ 1950 به بعد، رهبران نظامی پاکستان از ایوب خان تا محمد ضیاءالحق، با حمایت از شبه نظامیان قبیله ای و نیروهای اسلام گرای نیابتی، تلاش کردند سیاست داخلی کابل را شکل دهند، اما تمامی این تلاش ها نتیجه ای معکوس به بار آورد.

تا اواخر دههٔ 1970، پاکستان ابزار تازه ای برای پیشبرد سیاست خود یافت: افراط گرایی جهادی. تهاجم شوروی به افغانستان در سال 1979 و جنگ نیابتی ای که متعاقب آن میان آمریکا، عربستان سعودی و پاکستان علیه شوروی آغاز شد، به اسلام آباد قدرت نفوذی بی سابقه بخشید. واشنگتن در پی آن بود که خرس شوروی را در افغانستان تضعیف کند، اما در همان زمان، پاکستان مأموریت خود را در مهار ملی گرایی افغان و دفن ایدهٔ پشتونستان دنبال کرد.

پس از سقوط رژیم دکتر نجیب الله در سال 1992 که با حمایت شوروی بر سر قدرت مانده بود مجاهدین افغان، آموزش دیده و پشتیبانی شده از سوی پاکستان، قدرت را در کابل به دست گرفتند. با این حال، همان نیروهای اسلام گرایی که زمانی از حمایت دهلی نو از دولت طرفدار شوروی انتقاد می کردند، پس از دستیابی به قدرت، برای مهار مداخلات فزایندهٔ اسلام آباد در سیاست داخلی افغانستان، به سوی هند متمایل شدند.

با فروپاشی اتحاد مجاهدین و آغاز درگیری های داخلی میان جناح های رقیب، پاکستان در اوایل دههٔ 1990 پروژهٔ طالبان را به عنوان ابزاری برای بازگرداندن نظم و نفوذ خود در کابل آغاز کرد. تا سال 1996، طالبان پایتخت را تصرف کردند و در ظاهر، رؤیای دیرینهٔ اسلام آباد برای دستیابی به عمق استراتژیک تحقق یافت.

اما حتی در اوج حمایت نظامی، مالی و سیاسی پاکستان، طالبان هرگز مطیع کامل اسلام آباد نشدند. آنان به تدریج نشانه هایی از استقلال سیاسی بروز دادند و در مواردی نیز تمایل خود را برای برقراری روابط مثبت با هند نشان دادند. پاکستان انتظار داشت که با روی کار آمدن طالبان، مسئلهٔ پشتونستان به فراموشی سپرده شود و کابل نهایتاً خط دیورند را به عنوان مرز رسمی بپذیرد، اما این امید، همانند تلاش های پیشین اسلام آباد با مجاهدین بی ثمر ماند.

از زمان بازگشت طالبان به قدرت در اوت 2021، شکاف میان کابل و اسلام آباد بار دیگر عمیق تر شده است. طالبان، برخلاف انتظارات پاکستان، بر حاکمیت ملی و استقلال افغانستان تأکید کرده اند و تلاش کرده اند از قرار گرفتن در موقعیت تابع اسلام آباد پرهیز کنند. در مقابل، روابط دو کشور به سرعت رو به تیرگی گذاشته است.

در ماه های اخیر، درگیری های مرزی، ساخت حصار امنیتی در امتداد خط دیورند و اتهامات پاکستان مبنی بر پناه دادن کابل به اعضای تحریک طالبان پاکستان (TTP) دو کشور را به آستانهٔ رویارویی مستقیم رسانده است. طالبان اتهامات اسلام آباد را رد کرده اند، اما هم زمان از اخراج گستردهٔ پناهندگان افغان توسط پاکستان و تلاش دولت این کشور برای دیکته کردن شرایط سیاسی و امنیتی به کابل خشمگین اند.

به دلیل بی اعتمادی میان کابل و اسلام آباد، گرایش طالبان به برقراری روابط نزدیک تر با هند نه شگفت آور است و نه غیرمنتظره. از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال 2021، سیاست دهلی نو در قبال کابل محتاطانه، عمل گرایانه و آگاهانه بی سروصدا پیش رفته است. هند در گام نخست، ارسال کمک های انسان دوستانه را از سر گرفت و اعلام کرد آمادهٔ تعامل سیاسی و اقتصادی است، به شرط آنکه طالبان تضمین کند خاک افغانستان به پناهگاه گروه های ضد هندی تبدیل نخواهد شد.

طالبان با تمایل این تعهد را پذیرفتند و در مقابل، هند آشکارا از حاکمیت و تمامیت ارضی افغانستان حمایت کرد. با توجه به اینکه پاکستان کنترل مسیرهای زمینی افغانستان به اقیانوس هند و گذرگاه های احتمالی به سوی هند را در اختیار دارد، دهلی نو تلاش کرده است از مسیر ایران و بندر چابهار و همچنین از طریق ایجاد پل هوایی هند افغانستان برای تسهیل تجارت و تبادلات اقتصادی، مسیرهای جایگزین ایجاد کند.

یکی از مهم ترین لحظات سفر امیرخان متقی، وزیر خارجهٔ طالبان به هند، دیدار او از مدرسهٔ اسلامی دارالعلوم دیوبند بود. دارالعلوم دیوبند یکی از اثرگذارترین مراکز علوم اسلامی جنوب آسیا به شمار می رود و مکتب فکری دیوبندی، شالودهٔ فکری طالبان را تشکیل داده است؛ هرچند این مکتب در پاکستان و افغانستان به نسخه ای سخت گیرانه تر و تندروتر تبدیل شده است. در جریان این سفر، متقی گواهی تدریس حدیث و عنوان افتخاری قاسمی را از دیوبند دریافت کرد. این رویداد ضربه ای نمادین به انحصار مذهبی طالبان پاکستان محور محسوب شد، زیرا بیشتر علمای طالبان در مدارس پاکستانی به ویژه دارالعلوم حقانیه آموزش دیده اند. ارتباط دوباره با دیوبند پیامی آشکار در تأکید بر استقلال مذهبی و هویتی طالبان از پاکستان به همراه داشت.

با این همه، بهبود جایگاه سیاسی هند در کابل به معنای شکل گیری رقابتی مستقیم با پاکستان نیست. نبود مرز مشترک میان هند و افغانستان مانعی طبیعی برای رقابت میدانی دهلی نو با اسلام آباد ایجاد کرده است. در مقابل، پاکستان با مرزی به طول حدود 1600 مایل و دهه ها حضور اطلاعاتی و نظامی در خاک افغانستان، همچنان نفوذ عملی بیشتری دارد.

با این حال، هند نیازی به رقابت مستقیم ندارد. همسویی طبیعی هند با افغانستان بر سه اصول پایدار استوار است: صبر راهبردی، کمک های توسعه ای محدود و احترام به حاکمیت ملی کابل. از دید دهلی نو، افغانستان دارایی ای است که از آنِ پاکستان است تا از دستش بدهد؛ هند تنها باید منتظر بماند تا بی ثباتی در سیاست پاکستان، کابل را دوباره در مدار خود نگاه دارد.

در این میان، تراژدی پاکستان آشکار است. اسلام آباد همچنان مهم ترین بازیگر خارجی در افغانستان به شمار می رود و توانایی آن را دارد که هر رژیمی را در کابل بی ثبات کند، اما برخلاف استعمار بریتانیا، فاقد منابع لازم برای ایجاد ساختاری پایدار و حامی خود است. تلاش بی پایان پاکستان برای سلطه بر افغانستان همواره دست نیافتنی باقی مانده است، هرچند بعید است از پیگیری آن دست بردارد. احتمالاً اسلام آباد در پی ایجاد شکاف در میان جناح های طالبان یا مهندسی تغییر قدرت در کابل برخواهد آمد، اما نتیجه هرچه باشد، واقعیتی بنیادین پابرجا می ماند: منطق ژئوپلیتیک در مرزهای افغانستان تغییرناپذیر است؛ تاریخی که تکرار می شود و جغرافیایی که مسیر خود را هرگز عوض نمی کند.