باغ کتاب تهران ، رؤیایی شکست خورده برای ایجاد یک فضای فرهنگی و اجتماعی همگانی در شهر است؟ علیرضا جعفری، مدیرعامل شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران در مراسم افتتاح باغ کتاب حضور داشت و در مصاحبه ای به تاریخ 11 تیر 1396، یک روز پیش از افتتاح رسمی باغ کتاب گفته بود: باغ کتاب، فضای مفرح و شادی برای دورهم بودن خانواده ها و در نظر گرفتن ساعتی برای مطالعه و کتاب خوانی فراهم می کند .

به گزارش شرق، همین طور مجید حسینی، مدیرعامل وقت نشر شهر که مدیرعامل باغ کتاب نیز بود، در شهریور 1395، یک سال پیش از افتتاح این مجموعه گفته بود: با افتتاح این مجموعه فرهنگی، سرانه مطالعه 10 دقیقه افزایش می یابد .

اما حالا بیش از هشت سال از افتتاح این مجموعه گذشته و می توان گفت دسترسی سخت و قیمت بالای خدمات، مانع حضور بسیاری از خانواده ها در باغ کتاب است. در این میان بررسی های میدانی از مجموعه باغ کتاب نشان می دهد فروشگاه های کتاب با فقدان گسترده کتاب های روز و پرمخاطب روبه رو هستند.

در کنار همه اینها، درباره سرانه مطالعه هم باید گفت این موضوع از سال 1396 تا به حال از 12 دقیقه به 20 دقیقه رسیده است، اما پژوهش ها نشان می دهد این افزایش هم زمان با کاهش فروش کتاب فیزیکی و به لطف گسترده شدن پلتفرم های دیجیتال کتاب خوانی است و ارتباط مستقیمی با راه اندازی باغ کتاب تهران ندارد.

باغ کتاب تهران که با اهدافی مشخص تأسیس شده بود، حالا از مسیر خود فاصله گرفته و به قول حبیب اله حبیبی فهیم، معاون توسعه و برنامه ریزی سابق باغ کتاب، در حال تجربه سرنوشت تلخ فرهنگسراهای شهر تهران است.

تلاش ها برای گفت وگو با مدیران این مجموعه نیز به سرانجامی نرسید. سؤال اصلی این بود که آیا برنامه ای برای بازتعریف پروژه هایی برای نجات باغ کتاب وجود دارد یا خیر؟

باغ کتاب تهران در زمین های عباس آباد قرار گرفته است؛ زمین هایی که در دوره های مختلف توسعه شهری به واسطه موقعیت جغرافیایی بکر خود و منابع آبی و زیرساختی وسیع، در معرض برنامه ریزی ها و خیال پردازی های مختلفی بوده است.

در سال 1352 پس از رشد ناگهانی قیمت نفت و دسترسی دولت به بودجه ای وسیع، ایده شهستان پهلوی شکل گرفت. شهستان پهلوی قرار بود شهرکی با 18 وزارتخانه، چند سفارتخانه و چند مرکز تجاری-فرهنگی باشد؛ اما با شروع فرایند توسعه و ساخت وساز، کاهش دوباره قیمت نفت و معضلات اقتصادی موجود در دولت، ایده شهستان پهلوی را در مسیر فرسایش انداخت و جز پایانه بیهقی، دیگر سازه های آن به اجرا نرسید.

پس از انقلاب اسلامی سال 1357 ایده ادامه ساخت شهستان پهلوی با وجود پیگیری های اولین شهردار تهران کنار گذاشته شد. در ابتدای دهه 60 فرایند بازتعریف یک پروژه جدید در زمین های عباس آباد شروع شد که در آن فعالیت های فرهنگی و فراغتی در اولویت قرار گرفت؛ اما با شروع جنگ و تحولات دولت، بخش های مختلفی از اراضی توسط نهادهایی متفاوت ازجمله وزارت کار تملک شد و عرصه فضایی مجموعه روزبه روز کاهش یافت.

در نهایت، اولین طرح برای ایجاد محیطی فرهنگی در عباس آباد در سال 1383 توسط علی اکبر اشعری مطرح شد. این طرح برای حل مشکلات ناشی از نمایشگاه کتاب، تأسیس یک نمایشگاه دائمی کتاب بود که به علت مسائل مرتبط با نشر و توزیع رد شد. در طرح دوم ایجاد یک فروشگاه بزرگ کتاب هدف قرار گرفت که این طرح نیز مورد تأیید قرار نگرفت.

در نهایت، طرح سوم در دوران شهرداری محمدباقر قالیباف با کنارگذاشتن عملکرد نمایشگاهی، با هدف ایجاد یک فضای فرهنگی و اجتماعی تأیید و نام باغ کتاب بر آن گذاشته شد. در سال 1394 با ورود مجید حسینی به مجموعه نشر شهر و دریافت منصب مدیرعاملی در این مجموعه، باغ کتاب ذیل مجموعه نشر شهر قرار گرفت و بعد از نزدیک به یک دهه ساخت وساز در سال 1396 بازگشایی شد.

حالا اما نزدیک به هشت سال از تأسیس این مجموعه که قرار بود محیطی فرهنگی و اجتماعی برای تمام اقشار جامعه باشد، گذشته است. نگاهی به وضعیت مکانی و بررسی های آمارهای مرتبط با این مجموعه نشان می دهد نشانه ای از آن ایده های ابتدایی، یعنی ایجاد فضایی فرهنگی و کتاب محور برای همه وجود ندارد.

طبق آمار منتشرشده از نظرسنجی فصلی باغ کتاب در بهار سال 1398 که از پراستقبال ترین دوره های فعالیت این مجموعه از ابتدای تأسیس بوده و ازجمله آخرین آمار منتشره از پیمایش های درون مجموعه است، بیش از 52 درصد از بازدیدکنندگان از منطقه یک تا شش تهران هستند و از این عدد، 26.7 درصد بازدیدکنندگان از بین مناطق یک تا سه که مناطق مرفه نشین تهران اند، هستند. نزدیک به 32 درصد از بازدیدکنندگان برای فعالیت های تفریحی مانند کافه ها و رستوران ها به مجموعه مراجعه کرده اند و برای خرید کتاب یا تجربه ای فرهنگی به این مجموعه نیامده اند.

در بخش دیگری از پژوهش، 50 درصد از افرادی که پس از بازدید اول دیگر تمایلی به مراجعه به باغ کتاب نداشتند، علت را گران بودن محصولات باغ کتاب دانسته اند. همین طور طبق پژوهش های انجام شده، برخلاف ادعای اینکه باغ کتاب محلی برای حضور خانوادگی است، به علت هزینه های بسیار بالایی که حضور میانگین چهار ساعت در این مجموعه برای افراد می سازد، بسیاری از خانواده ها توان حضور جمعی در مجموعه را ندارند.

حتی حالا نیز با یک محاسبه ساده، اگر خانواده ای چهارنفره شامل پدر، مادر و دو فرزند مایل به گذراندن وقت در مجموعه باغ کتاب باشند، با احتساب هزینه ای حداقلی برای میان وعده و با در نظر گرفتن تجربه فقط یکی از خدمات آموزشی و تفریحی مجموعه توسط هرکدام از دو کودک، بیش از دو میلیون تومان برای حضور در باغ کتاب لازم است؛ عددی که برای بسیاری از طبقات جامعه غیرقابل پرداخت است.

حبیب اله حبیبی فهیم، معاون توسعه و برنامه ریزی سابق باغ کتاب، از مدیرانی است که در ابتدای ایده پردازی و تأسیس باغ کتاب در این مجموعه مشغول به کار بوده است: در ابتدای تأسیس باغ کتاب چند ایده کلی وجود داشت. ایده اول تأسیس یک مرکز تخصصی برای کتاب بود؛ ایجاد مکانی که منحصر به کتاب باشد، ولی برخلاف مکان های رسمی مثل کتابخانه ملی، هویتی فرهنگی-گردشگری هم داشته باشد. ایده دیگر تأسیس یک نمایشگاه بین المللی و دائمی کتاب بود؛ در کشورهای دیگر چنین نمایشگاه هایی مکانی برای متخصصان کتاب و دست اندرکاران نشر است که در آن نویسندگان، ناشران و مترجمان از آن بازدید می کنند و برای کارهای مربوط به فروش یا ترجمه یا خرید حق اثر و مانند آن مذاکره می کنند .

اما در نهایت آنچه به اجرا رسید، ایده دیگری بود: ایجاد یک نمایشگاه دائمی و بین المللی کتاب فراتر از ظرفیت های مجموعه باغ کتاب. با حضور آقای علی اکبر اشعری که از کتابخانه ملی و با نگاهی کاملا فرهنگی به مجموعه آمده بودند، ابتدا سناریوهایی معطوف به اینکه کل مجموعه فقط کتاب باشد، مطرح شد؛ اما به تدریج به این نتیجه رسیدیم که معطوف بودن کل مجموعه به کتاب شاید جذابیت لازم را نداشته باشد و برای حل این مسئله جذابیت هایی فرهنگی و علمی به مجموعه اضافه شد .

با این نگاه، باغ کتاب با محور قراردادن کتاب در کنار ایجاد فضاهای تفریحی و فرهنگی که معطوف به کتاب باشد، شروع به کار کرد؛ اما پس از مدتی با تغییر مدیریت، نگاه ها کمی متفاوت شد: با شروع دوران مدیریت مجید حسینی، تلاش شد کمی باغ کتاب سرگرم کننده تر شود؛ به همین دلیل، مقداری از فضای کتاب کم و به سرگرمی های علمی اضافه شد. طبقه پایین به کتاب اختصاص یافت و طبقه بالا به سرگرمی های علمی .

حبیبی می گوید باغ کتاب در ابتدا قرار بود هیئت امنایی اداره شود، ولی در روزهای پیش از تأسیس این موضوع اجرایی نشد: سال 94 که صحبت از افتتاح مجموعه بود، باغ کتاب زیرمجموعه سازمان فرهنگی-هنری شهرداری تهران قرار گرفت. درواقع به علت اینکه برنامه ریزی برای بهره برداری باغ کتاب بر عهده مؤسسه نشر شهر بود، انتقال مالکیت باغ کتاب به سازمان فرهنگی-هنری طبیعی به نظر می رسید. تا پیش از آن قرار بود هیئت امنایی مستقل وجود داشته باشد که هویت مستقل و ملی برای باغ کتاب تعریف شود .

این مسئله به امکان ساخت یک هویت فرهنگی و به خصوص برای باغ کتاب آسیب زد: طبعا اگر یک هیئت امنای فرهنگی تشکیل می شد، ثبات بیشتری در باغ کتاب حاکم می شد و همین طور آن ها از ماهیت فرهنگی پروژه دفاع بیشتری می کردند؛ اما در سازمان فرهنگی و هنری شهرداری افرادی با سلیقه ها و گرایش های سیاسی مختلفی حضور دارند و مدیران باغ کتاب را نیز از میان افراد معتمد خود انتخاب می کنند، در نتیجه در هر دوره شاهدیم مسیر باغ کتاب به سمت وسوهای مختلف کشیده می شود .

به گفته او، شروع فعالیت های باغ کتاب در شرایطی بوده است که هنوز بسیاری از بخش های زیرساختی تکمیل نشده بود: متأسفانه عادتی در سیستم های شهرداری و دولت وجود دارد که پس از ساخته شدن و افتتاح مجموعه، خود را از پروژه کنار می کشند. این پروژه هنگام بازگشایی نواقصی جدی داشت که هنوز نیز دارد و شهرداری تا تکمیل نهایی باید از پروژه حمایت می کرد که نکرد. بسیاری از نواقص هنوز نیز وجود دارند .

باغ کتاب تهران پس از دو سال فعالیت در سال 1398 با شیوع کرونا با یک وقفه ناگهانی در فعالیت های خود مواجه شد. تأثیرات مخرب این وقفه تا امروز نیز بر باغ کتاب باقی مانده است: در ابتدای بازگشایی، فکر می کردیم به علت ماهیت فرهنگی و کتاب محور مجموعه، چندسالی لازم است تا مجموعه بتواند به درآمد برسد و از پس مخارج روزمره خود بربیاید؛ اما باغ کتاب از فردای بازگشایی مورد استقبال قرار گرفت. این استقبال به خصوص پس از پایان دوره شهرداری محمدباقر قالیباف که حامی پروژه بود، برای باغ کتاب اهمیت زیادی داشت. بعد از کرونا و در حین کرونا پاخور مجموعه بسیار کم شد؛ مخصوصا حضور دانش آموزان در بخش های علمی که یکی از منابع درآمدی بود. بعد از کرونا نیز هنوز پاخور بخش علمی به گذشته برنگشته است .

معاون سابق توسعه و برنامه ریزی باغ کتاب می گوید مشکلات اقتصادی متعدد، انجام بسیاری از کارهای کیفی را ناممکن کرد: بسیاری از ایده ها یا اجرا نشدند یا در مراحل ابتدایی باقی ماندند. به اضافه اینکه کسانی مدیر مجموعه شدند که بسیار با فضا و اقتضائات مدیریت چنین مجموعه ای ناآشنا بودند. باغ کتاب یک مرکز نیمه فرهنگی-نیمه تجاری است که اگر زیاد روی کارهای فرهنگی تأکید کرد مشکل اقتصادی ایجاد می شود و اگر کار اقتصادی زیادی کرد، با مشکل فرهنگی مواجه می شود. حرکت روی این مرز ظریف، کار دشواری است. متأسفانه باغ کتاب در حال دچارشدن به سرنوشت دیگر فرهنگسراهای تهران است و با فرسایش فیزیکی و مدیریتی، در حداقل های هدف و مأموریت خود گرفتار مانده است .

محسن جلالی فراهانی، مدیرعامل باغ کتاب تهران در سال های 1397 تا 1401 بود: در اوایل دهه 90 مجید حسینی با من تماس گرفت و گفت بهره برداری باغ کتاب توسط آقای قالیباف به مؤسسه نشر شهر واگذار شده و از من دعوت به همکاری کرد. در آن زمان ایده این بود که مرکزی علمی مثل مراکز علمی ای که در کشورهای دیگر جهان هست، تشکیل دهیم. در نهایت قرار شد نام کتاب حفظ شود ولی سطح اشغال کتاب کمتر شود. در آن زمان دو فروشگاه کتاب خیلی بزرگ تأسیس شد و یک ونیم برابر کتاب، فضا به مراکز علمی، بازی و تفریحی اختصاص پیدا کرد .

جلیلی از مخالفت ناشران با تأسیس باغ کتاب می گوید: ما ناشران را دعوت می کردیم برای همکاری و گفت وگو اما همه مخالف بودند؛ چون می گفتند این ایده قطعا شکست خواهد خورد و فروش کتاب در مغازه های پراکنده سطح شهر بیشتر است. در آن زمان آماری که وجود داشت، این بود که نزدیک 53 درصد از فروش کتاب به 20 تا 30 فروشگاه شهرکتاب در سطح کشور اختصاص دارد ؛ اما پس از شروع کار باغ کتاب، استقبالی غیرمنتظره شکل گرفت و به تبع این استقبال توسعه های جدیدی نیز اتفاق افتاد: مراجعه مردم خیلی بیشتر از پیش بینی های ما بود. ما اصلا باورمان نمی شد در آن سطح فروش کتاب اتفاق بیفتد.

در روزهای آخر هفته، رستوران ها و کافه های مجموعه توان سرویس دهی به این سطح از جمعیت را نداشتند. در نتیجه تعدادی کافه و رستوران جدید اضافه کردیم که مردم در آرامش به مجموعه بیابند و در همین مسیر کم کم خدمات جدیدی نیز اضافه شد .

او می گوید به واسطه مسائل مالی، باغ کتاب به مشکلات زیادی برخورده است و کاهش کیفیت فعلی مجموعه را نیز ناشی از این مسئله می داند: مسئله مهم این است که باغ کتاب یکی از زیرمجموعه های شش گانه شهرداری تهران است و فلسفه زیرمجموعه های شهرداری جز شرکت هایی که وظیفه حاکمیتی دارند، این است که خودشان با درآمدهایشان، هزینه ها را مدیریت کنند.

از روز اول بحث این بوده است که اساسا از طریق علم یا آموزش نمی توان هزینه های مجموعه عظیمی مثل باغ کتاب را تأمین کرد. به یاد دارم در دو سال آخر شهرداری محمدباقر قالیباف قرار بود پول هایی برای تجهیز و حمایت به باغ کتاب تزریق شود. بودجه تجهیز اختصاص یافت، اما با رفتن قالیباف از شهرداری تهران در شهریور 1396 و با وجود اینکه در بودجه 1397 بودجه ای برای باغ کتاب مصوب شده بود، یک ریال به مجموعه داده نشد .

در باغ کتاب بخش های مختلف در مزایده به پیمانکاران مختلف داده می شود که در سال های اخیر این مزایده ها، محل پرسش های زیادی قرار گرفته است: در دوره ایی که در مجموعه بودم ذهنیت ما این بود که چطور می توانیم مسئله مالی را به کیفیت پیوند بزنیم؟ ما در آن دوره مزایده ها را سه پاکتی برگزار می کردیم؛ در پاکت اول و دوم صلاحیت و رزومه متقاضیان را به شکلی بسیار سخت گیرانه و با کمک متخصصان جدی موضوع بررسی می کردیم و مسئله مالی در پاکت سوم قرار داشت که اگر متقاضیان در دو مرحله اول تأیید می شدند، آن گاه پاکت سوم مورد بررسی قرار می گرفت. گاهی برای اینکه بتوانیم گروه هایی را که صلاحیت و کیفیت بالایی داشتند، در مزایده داشته باشیم، تاریخ مزایده را چند ماه عقب می انداختیم تا آن ها بتوانند پروپوزال آماده کنند.

همین طور تأکید زیادی داشتیم که در مزایده ها فروشگاه به افراد نرسد؛ زیرا وقتی یک فضای پنج هزار متری برای کتاب کودک وجود دارد، فردی که متولی این فضا شود، می تواند بر صنعت نشر تأثیر مستقیم بگذارد. برای همین در همان دوره برای بخش کتاب کودک سندیکایی با حضور نشرهای مختلف تشکیل شد که ایده بسیار خوبی بود. اما در دوره دو مدیر گذشته متأسفانه کیفیت فدای قیمت شده و میراث بدی به مدیران فعلی رسیده است .

باغ کتاب در آن دوره توانست در حوزه آموزش تعاملی به کودکان و نوجوانان و همین طور نوع قراردادها تحولاتی جدی به وجود بیاورد: ما بسیار وسواس داشتیم که متخصصان را بیاوریم و گروه های مختلفی را در حوزه آموزش به کودکان و نوجوانان فعال کردیم که تا حالا نیز این گروه ها وجود دارند. همین طور در آن زمان که قراردادهای بر مبنای درصد فروش زیاد وجود نداشت و نهایتا در فودکورت ها به شکل یک بدعت جدید در حال بسته شدن بود، به خاطر اینکه گروه های مستعد و متخصص با دغدغه مالی کمتر وارد مزایده ها شوند، قراردادهای درصدی را در حوزه فرهنگی وارد کردیم .

حالا 52 سال از 1352 گذشته است. در روزهایی که شهر تهران بیش از هر زمان دیگری با فقدان فضاهای فرهنگی و اجتماعی دست وپنجه نرم می کند، زمین های عباس آباد که دهه ها بهترین فضا برای پوشش دادن چنین فقدان و نیازی بوده، مورد ساخت وسازهایی گسترده قرار گرفته و علنا بسیاری از امکان های توسعه خود را از دست داده است.

باغ کتاب تهران از متأخرترین تلاش هایی بود که با امیدهایی بسیار دوباره رؤیای توسعه فرهنگی در عباس آباد را احیا کرد؛ اما عملکرد برخی مدیران، مشکلات اقتصادی، محدودیت های تحمیلی و بسیاری از معضلات دیگر، این مجموعه را نیز در مسیر تبدیل شدن به یکی از ده ها پروژه فرهنگی ای که دیگر اقبال جامعه را با خود ندارد، قرار داده و مهر پایان را بر هر نوع خیال پردازی درباره یکی از بهترین، مستعدترین و مهم ترین پهنه های فرهنگی شهر تهران زده است.

با اینکه پیگیری ها برای مصاحبه با مدیرمجموعه باغ کتاب تهران به نتیجه نرسید، در آخرین لحظه، روابط عمومی این مجموعه متن آماده ای از مصاحبه با علی رمضانی را برای ما فرستاد که بر اساس تعهد حرفه ای در گزارش استفاده شد. در بخشی از این متن آمده است: وی اظهار داشت: در شرایطی که هزینه های فرهنگی برای خانواده ها محدودتر شده، باغ کتاب تهران با ارائه خدمات متنوع و رعایت سیاست های حمایتی از جمله قیمت های مناسب و تخفیفات ویژه، توانسته میزان حضور و استفاده مخاطبان از فضاهای فرهنگی را حفظ کند .

او همچنین در توضیح وضعیت کلی این مجموعه افزود: همان طور که فشارهای اقتصادی ناشی از شرایط کشور و تحولات اخیر منطقه از جمله جنگ 12روزه، بر دولت و مردم اثر گذاشته، باغ کتاب تهران نیز از این فضا بی تأثیر نیست؛ با این حال، مجموعه در تلاش است با مدیریت هوشمندانه روابط اقتصادی میان باغ، بهره برداران و مخاطبان، آثار منفی این وضعیت را کاهش دهد .

مدیر باغ کتاب تهران تأکید کرد: استفاده حداکثری از ظرفیت های موجود در بخش های مختلف شهرداری تهران در دستور کار قرار گرفته و مجموعه با رویکردی فعال و مبتنی بر تدبیر، مسیر پایداری فعالیت های فرهنگی را دنبال می کند تا باغ کتاب همچنان به عنوان یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی پایتخت، در خدمت جامعه فرهنگ دوست باقی بماند .

او توضیح داد: طی سال های گذشته، بخش های مختلف باغ کتاب تهران میزبان بهره برداران حوزه های فرهنگی، آموزشی و خدماتی بوده اند که بخشی از کالاها، خدمات و هزینه های مجموعه از طریق این واحدها تأمین می شود. با پایان یافتن تعدادی از قراردادها و کارشناسی خدمات مورد نیاز در باغ، مجموعه در حال تنظیم چارچوب های تازه ای برای ادامه همکاری و جذب بهره برداران جدید است .

او درباره مزایده های جدید در این مجموعه هم توضیح داد: مزایده های جدید براساس مفاد قانونی و اساسنامه باغ کتاب در حال برگزاری است و تمام مراحل با حضور نهادهای نظارتی و در چارچوب کارشناسی انجام می شود. همچنین بهره برداران با شروط تازه از جمله تنوع در سبد فرهنگی شامل کتاب، محصولات آموزشی، بازی های فکری و لوازم التحریر فراخوانده شده اند تا در مسیر توسعه فرهنگی و تأمین نیازهای جامعه فرهنگ دوست حرکت شود. هدف اصلی از اجرای این طرح ها، ایجاد نظام واگذاری کارآمد و پایدار، تضمین ارائه خدمات فرهنگی با کیفیت و استمرار نقش باغ کتاب تهران به عنوان قلب تپنده فعالیت های فرهنگی پایتخت است .

او بر این نکته تأکید کرد که در حال حاضر باغ کتاب به طور کامل فعال است و استقبال خوبی از آن می شود.

رمضانی در ادامه به تغییرات در بخش کتابفروشی کودک و نوجوان باغ کتاب تهران اشاره کرد و گفت: کتابفروشی کودک و نوجوان که به دلیل ارتقا، بهینه سازی و تغییر بهره بردار موقتا به بخش سروستان باغ منتقل شده تا از تمام ظرفیت ها برای پاسخ گویی به مخاطبان استفاده شود و خدمات دهی به گروه های مخاطب در مسیر رشد و توسعه است .